این صحن در دوره صفوی به «صحن آستانه مقدس»، در دوره افشاریه به «صحن مقدس» و در دوره قاجار، پس از ساختن صحن آزادی (صحن نو) به صحن کهنه، صحن قدیم و صحن عتیق مشهور شد. این صحن را باید شناخته شده‌ترین مکان غیرمسقف در اماکن متبرکه بدانیم. بسیاری از زائران که آشنایی چندانی با نقشه حرم مطهر ندارند، این صحن را می‌شناسند و آن را مکانی برای پیدا کردن مسیر خود قرار می‌دهند. در این نوشتار بر آن‌ایم تا مختصری از تاریخ این صحن قدیمی و بسیار زیبا را به شما خوانندگان گرامی ارائه دهیم.

آغاز کهن‌ترین صحن

به احتمال زیاد بنای صحن انقلاب، در دوره تیموری آغاز شد و در ابتدای کار، یک‌چهارم اندازه فعلی را داشت و به طور ویژه شامل محوطه‌ای بیرون ایوان طلایی فعلی بود. بعدها و در دوره صفویه، با انجام اقدام‌های عمرانی گسترده در شهر مشهد، ساختار صحن انقلاب نیز تغییر کرد. ساخت خیابان در دو بخش شرقی و غربی حرم مطهر که به ترتیب «پایین خیابان» و «بالاخیابان» نامیده می‌شد و عبور نهر آب معروف از وسط این خیابان، معماری و ساختارهای صحن انقلاب را تحت تأثیر قرار داد؛ به این گونه که آب نهر از دروازه غربی حرم وارد می‌شد، از صحن می‌گذشت و از دروازه شرقی به بیرون حرم مطهر راه می‌یافت. این نهر تا سال ۱۳۴۵ برقرار بود و در این سال پوشانده شد.

در دوره صفویه، صحن انقلاب به اندازه فعلی آن گسترش یافت و فرمانروایان این دودمان اقدام‌های عمرانی متعددی را در آن انجام دادند. به همین دلیل صحن انقلاب مجموعه‌ای از آثار معماری و هنر اسلامی-ایرانی از دوره‌های اولیه تا پایان دوره افشاری است. به عنوان نمونه، بناهای جنوبی صحن، عمدتاً مربوط به دوره پیش از صفویه و به طور ویژه مربوط به اواخر عصر تیموری و دوران سلطنت «سلطان‌حسین بایقرا» و وزیر نیک‌اندیش او، امیر «علیشیر نوایی» است. دروازه‌های شرقی و غربی  به ترتیب در دوره «شاه صفی» و «شاه سلیمان صفوی» و دروازه شمالی که از آن با نام ایوان عباسی یاد می‌شود، در دوره حکومت «شاه عباس دوم صفوی» ساخته شده است. مناره ایوان شمالی هم، مربوط به دوره افشاری است.

معماری چشمنواز اسلامی

ابعاد صحن انقلاب به طور تقریبی ۱۰۴ در ۶۵ متر است. مناره کنار گنبد اصلی حرم مطهر که در صحن انقلاب قرار دارد، احتمالاً مربوط به دوره غزنوی است و برخی معماری آن را شبیه معماری مقبره «ارسلان جاذب» در سنگ‌بست می‌دانند و معتقدند که مناره کنار گنبد، در ابتدا از آن جدا بوده و بعدها، طی اقدام‌های عمرانی انجام‌ گرفته، به ساختمان اصلی وصل شده است.

 دست‌کم تا یک سده پیش، بازار بزرگ شهر مشهد یک در ورودی به داخل صحن حرم مطهر داشت که از گوشه جنوب غربی به آن ملحق می‌شد. این مکان که اکنون مبدل به کفشداری و رواق زیبایی شده است، به بازار زنجیر ارتباط داشت و از آنجا تا میدان سرسنگ و بازار سرشور امتداد پیدا می‌کرد. در دوره صفویه، در کنار اقدام‌های عمرانی متعدد، چهار حوض در اطراف صحن انقلاب ساخته شد و افزون بر این، برخی از رجال عصر شاه‌عباس یکم، مانند «الله‌وردی خان» و «حاتم بیگ اردوبادی» یادگاری‌های زیبایی از خود در این محل باقی گذاشتند. در قسمت شمال شرقی صحن، مدرسه مشهور میرزاجعفر قرار داشت که امروزه بخش بیشتر آن به دانشگاه علوم اسلامی رضوی پیوسته و تنها قسمتی که در آن مرقد شیخ حر عاملی قرار دارد، به حاشیه صحن انقلاب مرتبط است.

تاریخ یک هنر ماندگار

به لحاظ هنری، صحن انقلاب یکی از زیباترین و تأثیرگذارترین معماری‌های جهان اسلام را دارد. کف‌سازی صحن با سنگ خلج به رنگ‌های روشن و تیره انجام گرفته و پایین دیواره اطراف صحن به جز در ایوان جنوبی که با سنگ مرمر بسیار مرغوب تزئین یافته، به همان سنگ خلج مزین شده است. پوشش نمای عمومی دیوارهای صحن، کاشی هفت‌رنگ است؛ اما به دلیل تعمیرات و تغییرات در دوره‌های مختلف، نمی‌توان پیوستگی زیادی را در آن مشاهده کرد. با توجه به اینکه در برخی دوره‌های تاریخی مانند نیمه دوم دوره قاجاریه، برخی حجره‌های اطراف صحن برای امور فرهنگی مانند کتاب‌فروشی و عرضه کالاهای فرهنگی دیگر، به افراد مختلف اجاره داده شده بود و این افراد گاه با سلیقه خود به مرمت و بازسازی کاشی‌ها و ساختمان داخلی می‌پرداختند، برخی از تفاوت‌های موجود در دیواره صحن، طبیعی به نظر می‌رسند. غرفه‌های صحن تزئینات ساده‌ای از گچ دارند که با آینه‌کاری تکمیل شده است.

 نکته تاریخی جالبی که می‌توان در این بخش مورد توجه قرار داد، کتیبه‌هایی است که بین سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۹ هـ.ق (۱۲۹۳ تا ۱۲۹۹ خورشیدی) حکاکی و روی سنگ‌های خلج نصب ‌شده در پایه دیوار، جانمایی شده‌اند. بیشتر این کتیبه‌ها با خط «غلام‌حسین کیمیاقلم» و «محمد موسوی» مشهور به «صنیع‌التولیه» به رشته تحریر درآمده و حکاکی آن روی سنگ نیز توسط خود صنیع‌التولیه و «میرزا عبدالله منبت‌کار» به انجام رسیده است.

در تمام ایوان‌های موجود در صحن انقلاب، کتیبه‌هایی مهم دیده می‌شود که هر یک بیانگر گذشته این صحن در یک دوره تاریخی است. به عنوان نمونه، بر پیشانی ایوان جنوبی که به ایوان طلایی نیز مشهور است و قدیمی‌ترین ایوان صحن محسوب می‌شود، کتیبه‌ای بسیار زیبا از دوره تیموری قرار دارد که با کمی دقت می‌توان نام «سلطان حسین بایقرا» را در آن تشخیص داد. در سپر ایوان نیز، یک کتیبه فلزی نستعلیق داخل یک قاب میناکاری بسیار زیبا قرار دارد و کتیبه‌ای دیگر به همین صورت در کمرگاه ایوان است؛ هر دو این کتیبه‌ها یادگار دوره افشاری است. در دیگر ایوان‌ها نیز می‌توان مشابه این کتیبه‌ها و آثار تاریخی را یافت که ما به تدریج در این صفحه به مرور آن‌ها و ذکر تاریخچه ساخته شدن و تکمیلشان خواهیم پرداخت.