بعدترها اما به لطف پژوهشگرهای تاریخ شفاهی همه روایت‌ها سرجمع شد تا تکلیف آن‌ برای همیشه روشن شود. این وسط اما ماند روایت گروه‌های مخفی که انگار برای همیشه ناگفته خواهند ماند. گفت‌وگوی حاضر هم تلاش دارد حاصل سه نگاه باشد از سه زاویه متفاوت؛ زاویه اول از دید جواد چشمه‌نور، یار و همراه شهید مهدی فرودی. زاویه دوم از نگاه شکوه‌السادات سمیعی، پژوهشگری که سال‌ها پیش پای روایت همه زنان انقلابی مشهد نشسته و زاویه سوم از نگاه سمیه ذوقی که پژوهشگر کتابی است در همین باره.

 واقعه هفدهم دی دست‌کم از دو زاویه قابل بررسی است؛ یکی از سوی مدارس علمیه زنان مشهد و دیگری از سوی شهید مهدی فرودی و یارانش. شاید همین نقطه، شروع خوبی برای گفت‌وگو باشد.

چشمه‌نور: طراح اصلی این جریان به نظر من شهید مهدی فرودی و خواهرشان مریم فرودی است. البته ما درباره واقعه ۱۷دی چندین روایت مختلف داریم. علاوه بر این راهپیمایی‌های مؤثر دیگری هم توسط زنان مشهدی برگزار شده. یکی راهپیمایی طلاب مدرسه اسلام‌شناسی از محل مدرسه‌شان. دیگری راهپیمایی زنان به دعوت آیت‌الله قمی در سالگرد همین واقعه ۱۷ دی. تعدد و تشابه روایت درباره این وقایع هم شاید به دلیل شرایط خفقان آن سال‌هاست که ما امکان ارتباط چهره به چهره نداشتیم و خیلی از برنامه‌ریزان وقایع در جلو انظار حاضر نمی‌شدند.

ذوقی: به نظر من روایتی که درباره شهید فرودی گفته شد، بخشی از واقعیت ۱۷دی است. یعنی شهید فرودی محور این واقعه بوده است، ولی من در گفت‌وگوها به این نتیجه رسیده‌ام که احتمالاً شهید فرودی بعداً از ماجرا باخبر شده و طراحی برنامه را در دست گرفته‌ است. فرودی می‌دانسته می‌تواند از ظرفیت بچه‌های مکتب اسلام‌شناسی استفاده کند. در نتیجه طلبه‌های خانم مقدسی هم که به خاطر رویکرد انقلابی ایشان، در جریان مبارزات بوده‌اند، به برنامه اضافه می‌شوند. من معتقدم مکتب اسلام‌شناسی، خانه شهید فرودی، دانشجویان دانشکده‌های ادبیات و علوم و حجت‌الاسلام غلامحسین صفایی چهار بازیگر این راهپیمایی بوده‌اند. 

جالب است که از وقایع ۱۹ دی ۵۶ در قم همیشه به عنوان نخستین جرقه‌های انقلاب یاد می‌شود در حالی که این واقعه مؤثر پیش از آن اتفاق افتاده است.

سمیعی: بله. انگار همه مورخان به جز چند استثنا، تظاهرات طلاب در قم را نخستین جرقه انقلاب می‌دانند. این در حالی است که طبق اسناد مختلف، زنان مشهد دو روز پیش از این واقعه، در سالگرد کشف حجاب راهپیمایی کرده‌اند. داده‌ها و اطلاعاتی هم که حالا در اختیار ماست، نشان می‌دهد این تظاهرات نتایج زیادی هم داشته. چرا؟ چون در واقع یک جور تابوشکنی در برابر دو جریان به حساب می‌آمده: جریان نخست دینداران سنتی که در برابر حضور زنان در صحنه‌های سیاسی ایستادگی می‌کردند و جریان دوم هم جریان حاکمیت و شخص اول مملکت که تلاش می‌کرد کشف‌حجاب را آزادی زن نشان دهد. به علاوه ماجرا مربوط به زمانی است که مردها هم می‌ترسیدند به میدان بیایند. در نتیجه، همین حضور هم مردها را به غیرت آورد. 

حتی رهبر انقلاب هم در چند سخنرانی به نقش این واقعه در پیشبرد مبارزات اشاره کرده‌اند. این در حالی است که ما هنوز درباره تمام ابعاد این وقایع هم دقیق بررسی نکرده‌ایم.

چشمه‌نور: به نظرم مشکلی که در تحلیل همه وقایع انقلاب وجود دارد این است که ما خیلی به نقش خانه‌های تیمی و تشکیلات مخفی در وقایع دسترسی نداریم؛ تشکیلاتی که تلاش می‌کردند حرکت‌های مردمی در شهرها شکل بگیرد. البته خوشبختانه درباره نقش گروه‌ مخفی شهید فرودی در این واقعه مستندات زیادی وجود دارد. پس نقش برنامه‌ریزان و طراحان قابل انکار نیست. به علاوه بحث جریان تحجر هم که مطرح شد، در وقایعی مثل ۱۷دی خیلی جدی بود چرا که آن موقع جریان‌هایی در مشهد داشتیم که حضور خانم‌ها را در میدان مبارزه تحریم می‌کردند. البته که برخی حتی برای آقایان هم درباره وجوب تقیه بحث می‌کردند. پس نباید فکر کرد که قضیه فقط مبارزه با رژیم است.