کارشناسان جمعیت معتقدند تداوم رواج تک‌فرزندی علاوه بر آنکه سبب می‌شود جمعیت کشور رو به پیری برود، به بروز پیامدهای اجتناب‌ناپذیری در رفتار فردی و اجتماعی منجر می‌شود.

مراقبت‌های افراطی از سوی والدین

عطاء‌الله محمدی، روان‌شناس مرکز مشاوره دانشگاه امیرکبیر در گفت‌وگو با ما به برخی از این پیامدها اشاره می‌کند و می‌گوید: خانواده‌های تک‌فرزند، همواره نگران از دست دادن تنها فرزندشان هستند و این دلواپسی موجب مراقبت‌های افراطی از سوی آنان نسبت به کودک می‌شود که در نتیجه، رفتارهای ناسازگارانه را در کودکان تقویت می‌کند.

به گفته وی توجه زیاد از سوی والدین، موجب می‌شود تک‌فرزندها، خود را تافته جدابافته دیده و چنانچه این توجه به فرد دیگری معطوف شود، احساس حسادت بیشتری در آنان شکل خواهد گرفت.

این روان‌شناس درباره دلایل انتخاب تک‌فرزندی از سوی برخی والدین می‌گوید: شرایط سخت اقتصادی و اشتغال همزمان زن و شوهر در همه دنیا از ضروریات امروز زندگی است که برخی خانواده‌ها را ناچار به این انتخاب کرده است. در هر حال توصیه ما به خانواده‌ها، داشتن بیش از یک فرزند با فاصله سنی کم است، با اینکه وجود فرزند بیشتر، زحمت زیادتری دارد اما در واقع آنان در سایه همبازی بودن به رشد می‌رسند و به لحاظ فرصت رسیدگی به مسائل تربیتی و پرورشی صرفه‌جویی خواهد شد.

وی معتقد است در ایران بعضی مادربزرگ‌ها به دلیل اینکه بچه‌های فرزندانشان را بزرگ می‌کنند درواقع دوباره مادری می‌کنند و فرزندان مجبورند به خاطر مشکلاتی که دارند به داشتن یک فرزند قانع باشند.

فراهم کردن سازوکار اشتغال

محسن ایمانی، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس به خبرنگار ما می‌گوید: کاهش جمعیت، امنیت کشورها را دچار خدشه می‌کند. کشورهایی که مهاجرپذیرند تا حد زیادی کمبود جمعیت را از این طریق جبران می‌کنند اما در کشور ما که جمعیت‌پذیر و مهاجرپذیر نیست، لازم است سازوکار شغلی و تشویق به فرزندآوری، همزمان فراهم و تبلیغ شود.

وی به دیدگاه «ادوین ساترلند» یکی از جرم‌شناسان مطرح دنیا اشاره می‌کند و می‌گوید: به عقیده او هرچند همه تک‌فرزندها بزهکار نمی‌شوند اما در بیشتر موارد، بزهکاری بین تک‌فرزندان بیشتر مشاهده شده چراکه نازپرورده بار آمده‌اند و از جامعه نیز همان توقعی را دارند که از خانواده داشته‌اند.

ایمانی یکی دیگر از پیامدهای تک‌فرزندی را وابستگی افراطی و متقابل والدین و فرزند می‌داند و ادامه می‌دهد: برخی از دختران و پسران به دلیل وابستگی شدید به خانواده، تن به ازدواج نمی‌دهند و به تجرد قطعی رسیده اند یا پس از ازدواج قادر به ادامه زندگی مشترک نیستند.

هم‌افزایی شادمندانه

مریم اردبیلی، فعال حوزه زنان و خانواده درباره فرهنگ تک‌فرزندی به خبرنگار ما می‌گوید: به طور طبیعی در بافت خانواده چندفرزندی چالش‌های کمتری وجود دارد و در مدل تک‌فرزندی به خاطر نبود خواهر و برادر، والدین با دشواری‌های بیشتری روبه‌رو می‌شوند.

به عقیده وی، هرچند والد بخواهد با فرزند تعامل کند باز هم نمی‌تواند زمینه برخی از نیازها را به راحتی فراهم کند. رقابت فرزندان بر سر کسب مزیتی که در خانواده اتفاق می‌افتد، زمینه هم‌افزایی بانشاط بچه‌ها با یکدیگر را فراهم می‌کند. حتی مخالفتی که از تنش‌های بین افراد خانواده پیش می‌آید و زیر یک سقف به سازگاری می‌رسد تجربه‌ای است که برای سازگاری‌های آینده در زندگی مشترک فرزندان کارساز است.

اردبیلی یکی دیگر از عوارض تک فرزندی را معطوف به جامعه می‌داند و می‌گوید: با پیروی از این الگو، در آینده با مشکلات عدیده امنیتی، سالمندی و بحران‌های مختلف از جمله کمبود نیروی کار، نیروی علمی و چالش‌هایی از این دست روبه‌رو می‌شویم. وی اضافه می‌کند: بسیاری از خانواده‌ها با اعتقاد به اینکه انرژی و زمانی را که برای چند فرزند می‌خواهیم صرف کنیم برای یک فرزند صرف کرده و فرزند موفق‌تر تربیت می‌کنیم دست به این انتخاب می‌زنند؛ در حالی که انسان موجودی اجتماعی است و در رابطه‌هاست که هوش اجتماعی، هیجانی و عاطفی او شکل می‌گیرد، بنابراین چنین رشدی در محیط‌های غنی، گرم و پرتعداد امکان‌پذیر است. 

پیامدهای تک‌فرزندی

اما صالح قاسمی، جمعیت‌شناس، پیامدهای انتخاب الگوی تک فرزندی را در سه سطح فردی، خانوادگی و ملی معرفی می‌کند و می‌گوید: آسیب‌های فردی به طور ویژه متوجه فرزند است چراکه با چنین الگوی رشدی، فرایند تربیت فرزند کامل نیست و معمولاً به اخلاقیاتی مانند خودمحوری و عدم مهارت ارتباط با دیگران دچار می‌شود.

وی در ادامه می‌گوید: کارشناسان معتقدند تربیت به معنای امر و نهی و روابط والدین با فرزندان نیست؛ بلکه مفهومی است که در روابط فرزندان با همسن و سال و خواهر و برادر شکل می‌گیرد، بنابراین تک فرزندها مفاهیم خواهر و برادری را درک نمی‌کنند و در نسل بعد مفاهیم خویشاوندی عمو، عمه، خاله و دایی حذف می‌شود که این پدیده، پیامدهایی جدی دارد.

از نگاه این متخصص جمعیت‌شناسی، سطح دوم آسیب‌های تک فرزندی متوجه خانواده است؛ به این ترتیب که والدین تک فرزند بسیار آسیب‌پذیرند و به طور دائم در حال تأمین نیازها و خرده فرمایشات فرزند هستند و باید نقش خواهر و برادر را برای او بازی کنند، ضمن اینکه در دوره میانسالی و سالمندی که نیاز انسان به روابط عاطفی عمیق با فرزندان بیشتر می‌شود، از چنین روابط حسی محروم مانده و دچار افسردگی می‌شوند.

صالح قاسمی ادامه می‌دهد: زمانی که تک فرزند به دلیل تحصیل، اشتغال و یا ازدواج از خانواده فاصله می‌گیرد، والدین با خانه‌ای خالی و سوت و کور مواجه می‌شوند؛ چنین پدیده‌ای شایع‌ترین مشکل روحی روانی را به نام «سندرم آشیانه خالی» به‌وجود آورده است که معمولاً خانواده‌های تک فرزند و یا بدون فرزند دچار آن می‌شوند.

وی می‌گوید: سومین آسیب تک‌فرزندی در سطح ملی است. از دیدگاه وی نرخ باروری پایین‌تر از نرخ جانشینی است بدین معنی که هر زن کمتر از دو فرزند به دنیا می‌آورد و در این صورت نرخ رشد جمعیت منفی شده و به شدت سقوط می‌کند به طوری که به صفر درصد می‌رسد و کاهش شدید جمعیت را به دنبال دارد.

امروزه حدود ۳۵ درصد خانواده‌های ایرانی تک‌فرزند یا بدون فرزند هستند که چنین آماری نگران‌کننده است.