بسط فرهنگ و معارف رضوی که بخش مهمی از بدنه شریعت ماست نیز از این قاعده مستثنی نیست. بی گمان برای نشر معارف رضوی می توان با مطالعه و تفحص در شیوه های تبلیغی حضرت رضا(ع) به مدل و الگویی برای تبلیغ دین در عرصه جهانی دست یافت. از این رو با حجت الاسلام دکتر یحیی جهانگیری سهروردی، استاد عالی تفسیر و مدیرکل سابق  علمی و بین‌المللی دانشگاه مذاهب اسلامی، عضو هیئت تحریریه مجله Society and Culture و عضو مرکز گفتمان صلح سوئد که سابقه سال‌ها تبلیغ در کشورهای مختلف دنیا را دارد، گفت و گو کرده‌ایم.

*چه فاکتورها و مولفه هایی در سیره رضوی وجود دارد که ظرفیت استفاده در تبلیغ بین المللی را داراست؟

یکی  از مولفه های مهم در حیات امام هشتم(ع) که باید در حوزه تبلیغ و تبیین آموزه های دینی مورد توجه قرارگیرد «هجرت» است. امام رضا(ع) در عمل به ما می فرمایند که برای تبلیغ دین باید هجرت کرد.امام معتقد است نمی تواند در مدینه باشد و برای مرو برنامه ریزی کند بلکه باید بین مردم حضور یابد تا ذائقه ها، نیازها و خواسته های مخاطب خود را بشناسد و براساس فاکتور مهم مخاطب شناسی به برنامه ریزی و سپس تبلیغ بپردازد. بنابراین وقتی امام هشتم(ع) با فرصت پیشنهاد ولایت عهدی از سوی مامون روبرو شدندبرای سیراب کردن دلهای تشنه معرفت راهی خراسان شدند.

اینکه چرا امام در آن برهه تاریخی چنین تصمیمی را گرفتند باید به گذشته نگاهی بیندازیم، زیرا پیامبر(ص) برای تبیلغ شریعت و رونق دین از مکه که زادگاه و شهروحی بود به مدینه مهاجرت کردند زیرا در آن زمان مردم مدینه را تشنه اسلام و آموزه های وحی می دیدند. از این رو راهی مدینه شدند و حتی خود را مدنی نامیدند شهر مدینه النبی شد و مردمش امت محمد(ص).

نکته مهمی که این اقدامات معصومین به ما می آموزد این است که ما در اسلام نباید زمین گیر باشیم. درحالیکه برخی در حوزه تبلیغ دین زمین گیر هستند. امام رضا(ع) می گوید برای تبلیغ دین نباید به خاک و زمین پایبند بود. دلیل بارز این سخن امام حسین(ع) است که برای تبلیغ و بسط دین رسول الله(ص) مدینه را به سوی عراق ترک کردند. متاسفانه برخی قداست ها ما را گول می زند. طلبه نباید خودش را در یک شهر محدود کند باید برای تبلیغ راه های دیگر را هم امتحان کند. هجرت یکی از بهترین راه هاست که می توان معارف اهل بیت(ع)در اقصی نقاط جهان بسط داد. من طلبه اگر خودم را پایبند قداست ها نکنم و راه امام رضا را درپیش بگیرم برای بسط اندیشه امام خود راهی دیار تشنه معارف اهل بیت می شوم.

من معتقدم برای بسط اسلام نباید زمین گیر بود. برای رشد اسلام لازم نیست خاک ها را بگیریم باید قلب ها فتح کنیم.

*چه دلیلی برای ضرورت فتح قلبها در اسلام دارید؟

بعد از رحلت پیامبر(ص) دو خوانش از اسلام وجود داشت. نخست بسط اسلام با فتح قلوب صورت می گیرد که به اندیشه اهل بیت(ع) نزدیکتر بود و دوم اینکه گسترش اسلام در جهان با فتح خاک ها صورت می گیرد. مطالعه سیره نبوی از ضروت فتوح قلوب می گوید. امام رضا(ع) نیز در ادامه راه پیامبر(ص) راه فتح قلبها را در پیش گرفتند. اهل بیت(ع) در مقابل نگاه بسط سرزمینی از اهمیت انسان و فتح قلوب برای ما فرموده اند.

ثامن الائمه با هجرت خود از مدینه به مرو به ما می گویند که در راه بسط دین باید فرا مرزی بود و اگر اندیشه تبلیغ فرامرزی نداشته باشید نمی توانید قلوب انسان ها را فتح کنید.

امام می فرماید مبلغ اسلام نباید نگاه درون مرزی داشته باشد، همین اندیشه تابناک است که موجب می شود حضور امام هشتم(ع) خراسان را به مهد علم و دین تبدیل کند و پدیده ای به نام اسلام خراسانی پدید آید. اما متاسفانه ما نتوانستیم از این ظرفیت ارزشمند استفاده کنیم و به بیراهه و انحراف کشیده شد. این درحالی است که اسلام خراسانی نه یک پدیده انحرافی که محصول هجرت حضرت رضا(ع) به مرو است که سرزمین های بسیاری را فتح کرده است. ضعف و غفلت ما موجب شد که این دستاورد عظیم از مسیر خود خارج شود. من در سفرهای تبلیغی که به کشورهای آسیای میانه داشتم وقتی از آنها درباره مسلمانی می پرسیدم می گفتند که ما اسلام خراسانی داریم. این همان فتح قلوب است. امام رضا(ع) و اسلام خراسانی یک برندینگ برای تبلیغ اسلام ناب است. ما باید مکتب خراسانی را که تا چین و هند را فتح کرد و آسیای میانه را نیز از آن خود کرد احیا کنیم، این موضوع از ظرفیت های تمدنی ماست.

این اتفاقات نشان دهنده این است که امام رضا(ع) به مسایل تبلیغی نگاه تمدنی دارد. حتی ازدواج امام و فرزندان او نگاه تمدنی به همراه دارد. امام اصحاب چند ملیتی دارد. تمام حرکات و سکنات امام تنها یک حرف را می خواهد به ما بگوید اینکه اسلام را به مرزها محدود نکنیم و برای رسیدن به این هدف باید هجرت کرد. مقوله هجرت به قدری مهم است که در قرآن کریم در کنار جهاد آمده است. امام رضا(ع) با سفر به خراسان جهاد فرهنگی را در کنار هجرت فرهنگی رقم زد. امام(ع) کنشگر و مصداق آفرین هجرت است زیرا برای بسط فرامرزی اسلام باید هجرت کرد.

*یکی از ویژگی های امام رضا(ع) دانستن زبان بیگانه است. در هجرت و تبلیغ فرامرزی اسلام دانستن زبان بیگانه ضروری است.

بله همین طور است. امام رضا(ع) با وجود اینکه اهل مدینه بود می خواست با زبان های مختلف با مخاطب سخن بگوید. زیرا امام معتقد است ما نمی توانیم قلوب را فتح کنیم مگر اینکه با زبان مشترک با آنها صحبت کنیم. زبان مشترک تنها سخن گفتن نیست بلکه مخاطب شناسی و سخن گفتن به زبان مخاطب را درکنار هم در نظر می گیرد. اهمیت زبان بیگانه دانستن در این است که اسلام باید بیرون مرزها نیز تبلیغ شود و برای تبلیغ فرامرزی باید گام نخست که زبان دانی است را برداریم. امام رضا(ع)عرب زبان است، اهل مدینه است اما خود را محدود به جغرافیای حجاز نمی کند، زیرا نیازهای مخاطب را می بیند، مسیردرست را مشخص، دردهای جامعه را به خوبی درک و آینده پژوهی می کند. مثلا امام می دانندکه مردم نیشابور محب اهل بیت هستند و  از طرفی گرایشات صوفیانه دارند که بسیار جدی است، امام با رصد فضای جامعه و نیازهای مخاطبین حدیث سلسه الذهب را بیان فرمودند تا ضمن بیان کلمه توحید مساله ولایت را نیز بیان کنند. امام زمانی که می فرمایند من شرط پذیرش توحید هستم هدف معرفی تشیع و اسلام خالص است. ما می بینیم که بعد از امام رضا(ع) شیعه اثنی عشری پا می گیرد و شکل گیری فرقه های انحرافی که در دوره های مختلف بروز و ظهور داشته اند، متوقف می شود. این یک گام بزرگ برای آینده اسلام است.

*راهبردهای امام رضا(ع) در حوزه تبلیغ در دنیای امروز با توجه به تغییر وسایل و روش های تبلیغ کارساز است؟

چه عملی بهتر از اینکه امام رضا(ع) سختی راه را به جان خریدند از راه و مسیر سخت عبور کردند تا مخاطب خود را بیابد و سخن خود را به آنها برساند. مسیر هجرت امام قابل تامل است امام در هجرت خود از شهرهایی عبور می کنند که نیاز فرهنگی مردم بیشتر است. در شهرهایی توقف می کنند که اشتیاق و زمینه پذیرش بالاست.

مساله مخاطب شناسی و نیاز سنجی یک مساله محدود به زمان و مکان نیست. امروز هم در بحث های تبلیغی و ارتباطی این دو فاکتور بسیار کاربرد دارد. من در چند مطلب جدی مبحثی را دیدم که امام خودش باید به خراسان می آمد حتی اگر دعوت مامون صورت نمی گرفت.  مهم این است که امام رضا(ع) از این دعوت نهایت استفاده را برد. اما تهدید ظاهری سفر را به فرصتی برای بسط بین المللی اسلام تبدیل کرد زیرا با درایت و تدبیر و با نگاه به آینده راه را انتخاب کردند.

امام در مسیر هجرت مسیر را زیگزاگی انتخاب می کند، پاتوق های سفر را رصد و سیگنالهای مردم را شناسایی می کند. از فضای بوجود آمده در شهرها نهایت استفاده را می برد تا به تقویت بنیه شیعه بپردازد. شیعیان این مسیر برای اولین بار امام خود را می بینند و جان می گیرند. همین است که از دوره امام رضا(ع) شیعه یکدست می شود و حتی امامان بعد از حضرت خود را ابن الرضا می نامند. چراکه امام هشتم(ع) فندانسیون شیعه را چید و جلو فرقه فرقه شدن و ایجاد تصویر کاریکاتوری از اسلام را گرفت.

هجرت امام رضا(ع) در یک مسیر جغرافیایی طولانی و ملاقات با شیعیان و محبان باعث شد تا جلوی انحرافات فکری و فرهنگی گرفته شود. این بزرگترین دستاورد هجرت امام است.

*برای جهانی سازی معارف رضوی چه باید کرد؟

  باید از خود امام درس گرفت. حضرت بوم زیست را شناخت. توقف در نیشابور یعنی این شهر شنونده و محب اهل بیت داردکه سخن را می فهمد. در حالیکه در برخی شهرها براثر ضد تبلیغ  اثرگذاری تبلیغ کم شده است.

نکته دیگر اینکه امام در مسیر هجرت مخاطب خاکستری را شناسایی و جذب می کند این درس امام برای ماست که فقط دنبال بچه حزب اللهی ها نباشیم. به فکر ذهن های دیگر هم باشیم آنها را نیز جذب کنیم، نیازمندان فکری را رصد کرده و با آنها ارتباط بگیریم. قطعا برای این ارتباط نیازمند ذائقه شناسی مخاطب، دانستن زبان و فرهنگ مخاطب و بلد بودن شیوه ارتباط با مخاطب هستیم. مبلغ اگر می خواهد مجری و منادی معارف رضوی باشد باید دلش در مقصد باشد هرجای دنیا که مخاطبی تشنه معارف اسلام است، مقصد ماست. مبلغ فرامرزی نباید توریست باشد بلکه باید در هر سفری خود را ساکن دیارغربت بداند. از غریبی خارج شود و اهل مقصد. اینکه امام رضا در زمان وداع با بارگاه نبوی از خانواده خود می خواهد که پشت سرش گریه کنندمصداق این است که من برای رفتن و ساکن شدن آماده ام.

از این منظر شاخص مبلغ بین المللی هجرت رحلتی است نه هجرت سفری. یعنی باید راه را برای رسیدن به هدف عالی رفت و آینده را دید.