اما با ورود و رونق ابزارهای به اصطلاح مدرن و فناوری‌های نوین، بخشی از آداب به یادمانده از گذشتگانمان به محاق و فراموشی سپرده شد؛ به‌گونه‌ای که حالا فضای مجازی به محملی امن و مطمئن! برای بیان ناگفته‌های خلوت کاربران آن تبدیل شده است.

چندی پیش صفحه توییتر منتسب به دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری با گلایه از این وضعیت آشفته به نقل از ایشان نوشت: «حفظ ادب اسلامی در سخن گفتن بسیار مهم است که متأسفانه امروز با گسترش فضای مجازی به‌تدریج این ادب دارد کمرنگ می‌شود. بدزبانی و بدگویی باید از جامعه جمع شود. مکتب ائمه‌ از این چیزها مبرا است. در اظهارات، قول‌ به‌ غیرعلم، غیبت، تهمت، بدگویی و بدزبانی نباید باشد».

تحول گستره ارتباطات با ظهور فضای مجازی

رئیس پژوهشکده ارتباطات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در گفت‌وگو با ما ضمن تأکید بر اینکه در جامعه اسلامی با پیشینه قوی فرهنگی و تمدنی نباید چنین ناهنجاری‌هایی در نظام ارتباطی کشور دیده شود، می‌افزاید: در بررسی مفاهیم ارتباطی، نخستین الگوی ارتباطی مربوط به ارسطو است که به ۲ هزار و ۷۰۰ سال پیش برمی‌گردد. زمانی که ارسطو نخستین الگوی ارتباطی را مطرح کرد، فرایند ارتباط، دربرگیرنده دو عنصر فرستنده و گیرنده یعنی سخنران و شنونده بود. اما طی سه هزاره اخیر اتفاقات بسیاری رخ داده و تا آنجا پیش رفته که امروزه دو عنصر فرستنده و گیرنده به پنج عنصر فرستنده، مجرا، گیرنده، تأثیر و بازخورد افزایش پیدا کرده است. الگوی نخستین مربوط به زمانی بوده که فناوری وجود نداشت و صحبت‌ها به صورت شفاهی و سخنرانی بیان می‌شد، اما با ظهور و پیشرفت فناوری چاپ، پیام‌های شفاهی به پیام‌های نوشتاری و مکتوب تبدیل شد و هرچه به زمان حال نزدیک‌تر شده‌ایم پیشرفت فناوری بر ارتباطات نیز تأثیر گذاشته و از روزنامه به رادیو، تلویزیون، ماهواره و اینترنت تبدیل شده و اکنون گستره ارتباطات با ظهور فضای مجازی متحول شده است.

سید وحید عقیلی با بیان اینکه فضای مجازی کیفیت‌ها و ویژگی‌هایی دارد که شکل تازه‌ای از تولید، نشر و فرایند پردازش را در سطح بین‌المللی در فضایی بدون مرز و زمان به‌وجود آورده است، ادامه می‌دهد: در این فضا کوچک‌ترین بی‌دقتی پیامدهای گسترده‌ای به دنبال دارد و این ویژگی تدوین پیام را در مقایسه با گذشته دشوارتر کرده است. به همین دلیل همواره در این فضا شاهد تکذیب و یا حذف اخبار متعدد هستیم زیرا وقتی فرستنده از طریق مجرای مجازی به صورت نوشتاری، صوتی و یا تصویری پیامی را ارسال می‌کند، آن پیام ثبت می‌شود و هنگامی که پیام به گیرنده می‌رسد، گیرنده دربرابر آن بازخورد نشان می‌دهد؛ این بازخورد مانند آینه‌ای است که در برابر فرستنده پیام قرار می‌گیرد و نشان می‌دهد چه چیزی گفته است، از جمله این موارد رعایت اصول انسانی، رعایت حقوق مخاطب و رعایت ادب و اخلاقیات است.

این دانشیار ارتباطات با اشاره به اینکه ایرانیان از سال‌های دور همواره ادب را در گفتار رعایت می‌کردند و در مکتب اهل بیت(ع) نیز همواره بر رعایت اخلاق و ادب در همه شرایط تأکید و از تهمت زدن، بدگویی، بد زبانی و دروغ نهی شده است، ادامه می‌دهد: در جامعه ایرانی و اسلامی که سایه جمهوری اسلامی بر سر نظام ماست، مسئولیت ما بیش از سایر ملت‌ها، اقوام و ملیت‌های دنیاست ضمن آنکه پیشینه فرهنگی و سفارش‌های اسلامی به بیان احسن داشتن، پرهیز از خشم، حجت قوی آوردن، پرهیز از هجو و سرزنش، این مسئولیت را بیشتر می‌کند، در نتیجه بی‌ادبی و بی‌اخلاقی به هیچ عنوان در شأن مردم و ملت ما نیست.

کاربر به جای مخاطب

به گفته این دانشیار ارتباطات، مخاطبان در فضای مجازی با نام کاربر شناخته می‌شوند و این نام‌گذاری اتفاقی نیست که نام «مخاطب» عربی، «شنونده» فارسی و یا «آدینس» انگلیسی به کلمه «یوزر» انگلیسی تبدیل و بعد به کاربر ترجمه شده است؛ چرا که سهم گیرنده از فضای ارتباطی بیشتر شده و می‌تواند بازخورد (اعم از مثبت و منفی) نشان دهد. البته موضوع حفظ ادب اسلامی و رعایت حقوق جامعه و شهروندی و همچنین رعایت شئون انسانی و اسلامی پیش از فضای مجازی هم وجود داشته و مورد تأکید بوده است، اما اکنون به‌واسطه مراحلی که بیان شد از حساسیت بیشتری برخوردار شده به همین دلیل رسالت و مسئولیت سخنرانان و همه کسانی که در مقام ارسال کننده پیام و اطلاعات در این نظام رسانه‌ای فعالیت دارند، افزایش یافته است. 

جنبه‌های مثبت و منفی نظام ارتباطی در فضای مجازی

دکتر عقیلی ادامه می‌دهد: با توجه بیشتر به فضای مجازی به عنوان شکل جدیدی از نظام ارتباطی درمی یابیم جنبه‌های مثبت و منفی نظام ارتباطی در این فضا در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند؛ از جعل یا تحریف خبر، ارائه اطلاعات غلط، جعل عکس و فیلم با استفاده از نرم افزارهای مختلف به عنوان جنبه‌های منفی این حوزه و از دسترسی آسان، سریع و همگانی به اخبار و اطلاعات این فضا به عنوان جنبه‌های مثبت آن می‌توان یاد کرد.

وی می‌افزاید: ضرورت دارد سیاست‌گذاری رسانه‌ای برای فضای مجازی انجام شود تا بتوان بر محتوای اخبار و اطلاعات تولیدی در فضای مجازی -نه به عنوان محدود کردن و فیلترینگ، بلکه به عنوان مجری- نظارت کرد تا شأن و حقوق افرادی که در این فضا به تعامل می‌پردازند رعایت شود.