آنچنان که در متون تاریخی ذکر شده است، مقنی‌های خطه خراسان حدود سال ۱۷۸۰ پیش از میلاد شروع به ساخت قنات کردند و صنعت ساخت قنات سال‌ها پس از آن، از ایران به سایر کشورها منتقل شد و امروزه قنات‌ها بخشی از مهم‌ترین فرهنگ کشاورزی در ایران و جهان به شمار می‌آیند.
گفته می‌شود ۸هزار قنات در خراسان جنوبی وجود دارد که بسیاری از آن‌ها از ارزش بالایی برخوردار بوده و به عنوان بخشی از میراث ملی و کهنسال کشور، قابلیت ثبت در فهرست میراث ملی را دارند اما از این تعداد تاکنون ۶ هزار و ۲۵۲ رشته قنات شناسایی و تنها اطلاعات مکانی هزار و ۲۰۰ رشته قنات ثبت شده است. به استناد همین آمار، خراسان جنوبی پس از خراسان رضوی بیشترین تعداد قنات‌ها را در خود دارد و دومین استان کشور به لحاظ دارا بودن تعداد قنات ثبت شده است.
با وجود این و در حالی که در گذشته‌ای نه چندان دور (نزدیک به نیم قرن پیش) تقریباً ۱۰۰ درصد آب مورد نیاز خراسان جنوبی در همه بخش‌ها به ویژه کشاورزی و شرب، تنها از طریق قنوات استحصال می‌شده است اما این روزها به دنبال خشکسالی‌های درازمدت و حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق، آبدهی قنات و چشمه‌های این استان به طور متوسط ۶۵ درصد کاهش یافته و۳۰ درصد قنوات این استان خشک شده است.
قهر طبیعت و بی‌مهری انسان‌ها
متأسفانه قنات امروزه نقش اقتصادی خود را از دست داده و کمتر کسی روی آن سرمایه‌گذاری می‌کند. در حالی که در گذشته تهدید قنات به مفهوم تهدید جامعه و مرگ آن با فنای سکونتگاه انسان مرتبط بود اما حالا جامعه به سدسازی و حفر چاه روی آورده و در برابر فنا و بقای قنات، بی‌تفاوت شده است و همه این‌ها دست به دست هم داده تا با قهر طبیعت و جاری شدن سیل یا وقوع زلزله و نیز خشکسالی، قدیمی‌ترین سازه‌های آبی و مهم‌ترین منابع تأمین‌کننده آب از گذشته دور تاکنون، در اندک زمانی یکی پس از دیگری به سمت نابودی کشیده شوند.
همانند سیل ابتدای شهریورماه امسال که در شهرستان‌های بیرجند، خوسف، قاین و نهبندان به ۱۰۳ رشته قنات خسارت زد. از سوی دیگر آنچنان که مسئولان گفته‌اند، به دلیل خشک شدن قنات‌ها در دو دهه گذشته، ۱۱ شهرستان خراسان جنوبی با بی‌آبی دست‌وپنجه نرم کرده‌اند و این موضوع سبب مهاجرت روستاییان به شهرها و کوچ برخی از آنان به استان‌های دیگر شده است.این در حالی است که تعداد زیادی از قنات‌های خراسان جنوبی در بافت شهری و زیر خانه‌های مسکونی قرار گرفته‌اند که در پی بارندگی‌های شدید، احتمال خطر و تخریب منازل شهروندان بسیار زیاد است و این مسئله مرمت قنات‌ها را ضرورتی انکارناپذیر ساخته است.
اعتبارات پاسخگو نیست
در عین حال مسئولان دستگاه‌های متولی احیای قنات‌های خراسان جنوبی می‌گویند: اعتبارات اختصاص یافته تاکنون پاسخگوی مرمت و احیای قنوات استان نبوده و حتی امسال کاهش نیز داشته است.
به گفته مدیر آب‌وخاک و امور فنی و مهندسی جهاد کشاورزی خراسان جنوبی، از مجموع ۶ هزار و ۲۵۲ رشته قنات ثبت شده خراسان جنوبی، تاکنون ۴۰ درصد آن احیا و بازسازی شده است. امسال هم ۲۵میلیارد و ۱۵۷ میلیون تومان اعتبار برای مرمت ۲۰۰ رشته قنات در این استان اختصاص یافت.
غلامی، اعتبارات سال گذشته احیای قنوات خراسان جنوبی را ۳۳ میلیارد تومان اعلام و بیان کرد: پارسال از محل این اعتبارات ۳۳۴ رشته قنات بازسازی و مرمت شده است.
وی با بیان اینکه در حال حاضر ۲۵ درصد آب استان از قنات‌ها تأمین می‌شود، بیان کرد: این شاهرگ حیاتی هم اکنون به دلیل ضعف در آمار، قوانین و دستورالعمل‌های مرتبط، کمبود مقنی، بلایای طبیعی و رعایت نکردن حریم قنوات از سوی دستگاه‌های اجرایی، در حال تخریب و ویرانی است.
چاره کار چیست؟
کارشناسان می‌گویند: اراضی آبرفتی ما قادر به ذخیره آب معادل ۱۲ برابر میزان بارندگی سالانه هستند و ایران به لحاظ ظرفیت سالانه آب شیرین تجدیدپذیر، پس از ترکیه مقام دوم خاورمیانه و شمال آفریقا را به خود اختصاص داده است. با توجه به این ظرفیت‌ها می‌توان با استفاده از فناوری‌های جدید، صنعت قنات‌سازی را همانند سدسازی تقویت، قنات‌های قدیمی را احیا و قنات‌های جدید را احداث کرد.
از سوی دیگر می‌توان و باید با اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری و هدایت مصنوعی سیلاب به درون سفره‌های آب زیرزمینی، به جای تخریب شهرها توسط سیل، این آب‌ها را به داخل سفره‌ها تزریق کرد و در هنگام کم‌آبی یا خشکسالی از آن‌ها بهره گرفت. ضمن آنکه باید حمایت از افراد باتجربه در حفر، بازسازی و احیای قنات و نیز تربیت مقنی‌های جوان به طور جدی در دستور کار دستگاه‌های مسئول قرار گیرد.
نظر شما