این بار از زیارت، سفر به عقربه‌هایی را انتخاب کرده‌ایم که همراه و همگام سال‌های پرپیچ و خم این دیار بوده‌اند. می‌خواهیم از ساعت‌های حرم بگوییم. ساعت‌هایی که حتماً با آن‌ها روبه‌رو شده‌اید و شاید با صدای آونگ‌هایشان این سؤال در ذهن شما هم تداعی شده باشد که این یادگارهای قدیمی از چه وقت توفیق داشته‌اند گذر از ناب‌ترین لحظات زائران را ثبت کنند؟

درباره‌ ساعت و پیدایشش اطلاعات جالبی در دست است. نخستین اندیشه‌ها در مورد زمان و ساعت، به دوره‌ پارینه‌سنگی بازمی‌گردد. بشر برای اندازه‌گیری زمان، از طبیعت استفاده می‌کرد. مصریان قدیم بر اساس طلوع 12 ستاره، شب را به 12 مرحله‌ زمانی تقسیم کردند. آن‌ها روز را نیز به 12 بخش تقسیم کردند و شبانه‌روز 24 ساعت ما بر پایه‌ تقسیمات شب و روز مصریان است. مصریان همچنین با قطعاتی از چوب همراه با عقربه، ساعت‌های آفتابی می‌ساختند. این ساعت‌ها 12 دوره‌ زمانی برای تقسیم روز داشتند. ساعت با فرم نوینش یعنی ساعت‌های24 ساعتی، حداقل از قرن پانزدهم مورد استفاده است. تعیین عدد پایه 60  برای ساعت نیز از یادگارهای بابلی‌ها در حدود 6 قرن پیش از میلاد در عصر امپراتوری دوم به‌شمار می‌رود.

حتماً برایتان جالب خواهد بود اگر بدانید بابلی‌ها چون عدد 60  به اعداد 1، 2، 3، 5، 6، 10، 15، 20، 30 قابل تقسیم است این عدد را پایه در نظر گرفته و مبنای تقسیم‌بندی ساعت قرار دادند.

و اما با پیشرفت علم و دانش بشری، به تدریج ساعت‌های دقیق‌تر مکانیکی، وزنه‌ای، فنردار، برقی، باتری‌دار و کامپیوتری جای ساعت‌های آبی، آفتابی و ماسه‌ای را گرفتند؛ به‌ویژه از زمان استفاده‌ انسان از فنر برای راه انداختن چرخ‌های دندانه‌دار که به ساعت‌شمار و دقیقه و حتی ثانیه شمار متصل هستند. در اوایل قرن شانزدهم نخستین ساعت مچی آهنی که نسبتاً زمخت بوده، توسط یک نفر آلمانی ساخته شد.

بین سال‌های 1865 تا 1868 م.  بزرگ‌ترین ساعت دیواری جهان در کلیسای سن پیر فرانسه نصب شد که از 90هزار قطعه تشکیل شده، ارتفاع این ساعت 1/12 متر و عرض آن 09/6 متر و ضخامتش 7/2 متر است.

از انواع قدیمی ساعت‌ در حرم مطهر ساعت آفتابی در وسط صحن جمهوری اسلامی است که حتماً توجه بسیاری از شما را به خود جلب کرده است.

ساعت آفتابی یا شاخصی در میان صحن جمهوری از جلوه‌هایی است که توجه بسیاری از زائران را به خود جلب می‌کند. پیش از پیدایش ساعت‌های مکانیکی امروزی، ساعت آفتابی وسیله‌ای برای اندازه‌گیری زمان بوده و پیش از قرن بیستم از آن استفاده می‌شده است. ساعت‌های آفتابی گوناگونی مانند ساعت‌های آفتابی ارتفاعی، جهتی، استوایی، افقی و قطبی وجود داشته است. این ساعت آفتابی نمونه‌ای از همین ساعت‌هاست که به آن «شاخص» می‌گویند. این ساعت ظهر شرعی را در تمام فصول سال نشان می‌دهد.

سنگ یکپارچه‌ این ساعت در محفظه‌ای قرار گرفته و اعداد دوسوی شاخص آن ساعت‌های قبل و بعد از ظهر را به افق مشهد نشان می‌دهد. هنگامی ‌که سایه دوسوی شاخص کاملاً محو شد، ظهر شرعی است.

اما از آن ساعت آفتابی جالب‌تر، برج‌های دوگانه‌ ساعت است. برج‌هایی که یکی در صحن انقلاب و دیگری در صحن آزادی قرار دارد و از بلندترین اماکن آستان قدس رضوی به شمار می‌روند. ارقام و عقربه‌های آن‌ها برای همگان قابل مشاهده و خواندن است و در فواصل زمانی معین (یک ربع به یک ربع) با طنین زنگ‌های مختلف، وقت را اعلام می‌کنند. در گذشته که مشهد کوچک و محدود بوده، زنگ ساعت‌ها در همه‌ نقاط شهر شنیده می‌شده و مردم، اوقات شب و روز خود را با آن تشخیص می‌دادند. علاوه‌براین، چون در آن ایام هنوز ساعت، همگانی نشده بود و تنها تعداد انگشت‌شماری از مردم ساعت به دست داشـتند، سـاعت‌های حرم مطهر تنها ساعت‌های عمومی مشهد به شمار می‌رفت. تاریخ‌نویسان درباره‌ پیشینه‌ ساعت در حرم مطهر، اطلاع دقیقی ندارند اما برای آن‌ها مسلم است که حرم مطهر رضوی در زمان صفویان دارای سـاعت بـوده و هـم‌اکـنون نـیز دو ساعت که قدمت ساخت آن‌ها به عهد صفوی می‌رسد، در موزه‌ آستان قدس نگهداری می‌شود.

عکسی که می‌بینید از صحن انقلاب گرفته شده است. عکاس آن ابراهیم ذهبی معروف به عکاس سیاح مشهدی است. عنصری که سیاح در این عکس بیشتر به آن نظر داشته و قصد داشته آن را در عکس خود ماندگار کند، برج ساعت است؛ سردر غربی صحن انقلاب... .

در شرق بست شیخ طوسی، ایوان غربی صحن انقلاب قرار دارد که به ایوان ساعت (یا زیرساعت) مشهور است. این سردر تاریخی و مرتفع، در اصل متشکل از دو ایوان بوده که ایوان داخلی آن در سمت صحن و ایوان خارجی به سمت بست شیخ طوسی و متصل به آن است. ایوان‌ها که بنا بر نقل تاریخ توسط شاه عباس صفوی ساخته شده‌اند، در هر دو سمت خود مزین به کتیبه‌ها و کاشی‌های معرق بوده و بیش از 24 متر بلندی دارند. بر سر در ایوان، ساعت بزرگی وجود دارد که زیر آن گنبد کوچک و ظریفی از چهارسو دیده شده و به وضوح وقت را می‌نمایاند.

این ساعتی که در تصویر می‌بینید نخستین و قدیمی‌ترین ساعت موجود در اماکن متبرکه‌ آستان مقدس رضوی است. ساعتی که ساخت منچستر انگلستان بوده و در زمان ناصرالدین شاه قاجار توسط امین‌الملک صدراعظم ایران، وقف آستان مقدس حضرت رضا(ع) شده است. تاریخ حک شده بر پیاله‌ زنگ ساعت، 1893 میلادی را نشان می‌دهد که مربوط به 110 سال پیش می‌شود. 

اما خب، وقتی به سردر غربی این صحن کهنه توجه کنیم، ساعتی که می‌بینیم دیگر به این شکل و شمایل نیست. بله درست فکر می‌کنید. این ساعت، ابتدا در بالای برج ایوان غربی صحن انقلاب اسلامی قرار داشته ولی حدود 54 سال پیش از آنجا به محل فعلی در بالای ایوان جنوبی صحن آزادی انتقال داده شد. گفته می‌شود ساعتی که اینک بر فراز ایوان غربی صحن انقلاب قرار دارد، ادای نذر بیمار صعب‌العلاجی است که پس از سلامت و بهبودی در سال 1327 هجری شمسی به آستان امام هشتم(ع) تقدیم کرده است.

به امید اینکه عقربه‌های این ساعت‌ها تیک‌تاک‌های قبولی زیارتتان را به خوشی به صدا درآورند. التماس دعا!