از جمله این هنرها هنر کتیبه‌نگاری و سنگ‌تراشی است که با ظرافت تمام صورت گرفته و نتیجه آن خلق خطوط ظریف و نگاره‌های اسلیمی بر سطح سنگ‌های خارا و خشن است. هر چند در طول تاریخ بارگاه رضوی دچار تغییر و تحولات متعددی شده، اما این کتیبه‌ها آنچنان زیبا و با دقت حکاکی شده‌اند که چیدمانشان در کنار هنرهایی دیگر چون کاشی‌کاری و آینه‌کاری ترکیبی متناسب و متوازن با دیگر اجزای معماری موجود پدید آورده است.

راویان سنگی

معاون امور موزه‌های آستان قدس رضوی آثار سنگی موجود در این مجموعه را نشانه‌ای از اتفاق‌های خوشایند و ناخوشایند عنوان می‌کند که از دوره‌های مختلف تاریخی برای ما به یادگار مانده و حاوی اطلاعات ارزشمند تاریخی هستند.

مهدی قیصری‌نیک، جنس بیشتر این کتیبه‌ها را از سنگ مرمر و سنگ خارا برمی‌شمرد که معمولاً از معادن اطراف مشهد تأمین می‌شده است.

به گفته او رواق‌های مختلف و متعددی از حرم مطهر رضوی همچنین مسجد بالاسر مبارک روضه منوره و حجره‌های صحن کهنه و نو دارای تعدادی از کتیبه‌های سنگی بوده‌اند که در حال حاضر در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند. اغلب کتیبه‌های سنگی که در موزه نگهداری می‌شود متعلق به دوره صفویه تا اواخر پهلوی بوده و همچنین نمونه‌هایی وجود دارد که احتمالاً متعلق به دوره‌های افشاریه و زندیه است.

شناسنامه بنا در کتیبه سنگی

کتیبه‌های سنگی موجود در موزه آستان قدس رضوی بر اساس اطلاعات و تاریخ حکاکی به سه دسته تقسیم می‌شود.قیصری‌نیک کتیبه‌هایی را که متن آن‌ها شامل اطلاعات تاریخی مهمی درباره یک بناست از جمله این دسته‌بندی‌ها عنوان می‌کند که کتیبه مسجد قتلگاه، کتیبه‌های مدارس باقریه و بهزادیه، کتیبه تعمیر رواق گنبد حاتم‌خانی، کتیبه ساخت بنای دارالضیافه و سنگ بنای واقعه به توپ بستن حرم امام رضا(ع) از جمله مصادیق آن به شمار می‌رود.

کتیبه‌های حامل آیات و احادیث

او این را هم می‌گوید که کتیبه‌های مشتمل بر آیات قرآنی، ادعیه، احادیث و صلوات بر پیامبر(ص) و معصومین(ع) نیز در زمره دومین دسته‌بندی کتیبه‌های موجود در موزه رضوی به شمار می‌رود. این آثار معنوی؛ آیات مبارکه «انا فتحنا لک فتحا مبینا»، آیه ۳۳ سوره احزاب مشهور به آیه تطهیر، قسمتی از آیات ۳۵ و ۳۶ سوره نور و آیاتی از سوره کهف، انسان و آیه‌الکرسی را به نمایش می‌گذارند که به گفته قیصری‌نیک بر «ازاره» (سمت پایین دیوارهای حرم با پوششی از کاشی یا سنگ) حرم امام رضا(ع) نصب بوده‌اند.متن کتیبه دیگر دعای جوشن کبیر است که در ۱۴ قطعه به خط ثلث روی سنگ مرمر حکاکی شده و بین دارالسلام و گنبد حاتم‌خانی بر بالای ازاره نصب بوده است.از جمله کتیبه‌های دیگر قسمتی از حدیث سلسله‌الذهب است که روی سنگ با قلم سیاه خوشنویسی شده است. علاوه بر این در بین کتیبه‌های شعر از اسمای الهی مانند «یا عالی» و «یا ستار» استفاده شده که برای نمونه می‌توان به استفاده از این اسما در بین اشعار دبیرالملک فراهانی در دیوار پیرامون روضه منوره اشاره کرد.

اشعار شاعران منقش بر کتیبه‌های سنگی

معاون امور موزه‌های آستان قدس رضوی کتیبه‌های سنگی حاوی اشعار را در گروه سوم این دسته‌بندی قرار داده و در این خصوص به کتیبه‌هایی حاوی قصیده معروف دبیرالملک در مدح امام رضا(ع) اشاره می‌کند که در اطراف روضه منوره مورد استفاده قرار گرفته است.

وی می‌گوید: نمونه جدیدتری از این کتیبه هم موجود است که به خط نستعلیق روی سنگ مرمر نگارش شده که ظاهراً کار ساخت آن به دلایل نامشخص به پایان نرسیده است. اشعاری نیز در قالب کتیبه از شاعران سده‌های مختلف مانند عصمت‌الله بخاری، میرزا حبیب قاآنی شیرازی و ابوالحسن خرم شیرازی در مدح امام رضا(ع) در ساخت و سازها و بازپیرایی حرم بر جای مانده است.

علاوه بر موارد فوق مجموعه کتیبه‌ای نیز به زبان عربی است که نام ائمه اطهار(ع) در قالب شعر در آن یاد شده و در رواق دارالسیاده نصب بوده است.

همان گونه که از تقسیم‌بندی یاد شده پیداست نوع متن بیشتر کتیبه‌های سنگی موجود در موزه آستان قدس رضوی قالب شعر است که در دوره‌های مختلف تاریخی به سفارش برخی شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی یا بنا به ارادت شاعران سروده و در اماکن مختلف حرم امام رضا(ع) نصب شده است؛ قالب اشعار کتیبه‌های سنگی موجود در موزه آستان قدس معمولاً قصیده است و موضوع اشعار بیشتر به مدح امام رضا(ع) اختصاص دارد. در کنار آن به بانیان و تاریخ تعمیرات و تزئیناتی که در اماکن متبرکه حرم مطهر صورت پذیرفته و همچنین نام برخی شاهان و حکمرانان محلی در لابه‌لای ابیات اشاره شده است.