آن پیرمرد که حتی نامش به خاطرم نیست، از جمله خادمانی بود که حیات و مماتشان را در گرو مهر به امام رضا(ع) گذاشته‌اند.

وقتی با او همکلام شدم، از نام قدیمی دَرِ شمالی صحن نو گفت و من آن روز فهمیدم که نام این در، «درِ تلگرافخانه» است و شاید از همین زمان شناختن تاریخ حرم رضوی برایم جذاب شد. در آن گفت‌وگوی شیرین بود که برای نخستین بار، واژه کشیک را از زبان آن خادم عاشق شنیدم؛ او خادم کشیک سوم بود.

 حتماً خیلی از شما خوانندگان عزیز هم که توفیق گاه‌به‌گاه و شاید دائمی نصیبتان و زیارت ضریح مطهر قسمتتان می‌شود، این واژه را شنیده‌اید و از کنارش عبور کرده‌اید؛ اما باید بدانید در تاریخ آستان‌قدس رضوی هر منصب و واژه‌ای، تاریخی جذاب دارد و خواندنی. امروز می‌خواهم به یاد آن خادم مهربان که پرسش‌های بسیارم را پاسخ داد و برای تکمیل آگاهی نوجوانی کنجکاو، حوصله به خرج داد، برایتان از مفهوم کشیک در حرم مطهر و تاریخ آن بگویم.

شناسنامه تاریخی و ادبی کشیک

کشیک واژه‌ای تُرکی و به معنای گشت زدن و شاید سفرکردن است؛ اما در زبان فارسی از آن به معنای نوبت و پاسداری استفاده می‌شود؛ بنابراین مفهوم کشیک در حرم مطهر را هم باید در دو معنای نوبت و پاسداری جُست. در آستان‌قدس به مجموع خدمه، شامل خادم، فرّاش، دربان، کفشدار و... که در مدتی معین، معمولاً یک شبانه‌روز در هفته، افتخار و فرصت خدمت در اماکن متبرکه را پیدا می‌کنند، کشیک گفته می‌شود.

 لابد می‌خواهید بگویید حتماً مثل مطالب قبلی، واژه کشیک و ساختار کشیک‌های حرم در دوره صفوی شکل گرفت؟! بله، دقیقاً می‌خواهم همین را بگویم! علتش هم این است که در این دوره، اماکن متبرکه گسترش ناگهانی و فراوانی یافت و برای اداره آن، نیاز به ساختارهای سازمانی دقیق و منظم بود. براساس گزارش‌های موجود تاریخی، از اواسط دوره صفویه، یعنی از حدود سال ۱۰۱۰ق، تشکیلاتی با عنوان کشیک در حرم مطهر، بسیار فعال و منسجم بوده‌ است. در این دوره، سه کشیک برای حرم تعریف شده بود که احتمالاً هر کدام از آن‌ها به مدت یک شبانه‌روز مسئولیت اداره امور را برعهده داشت. با این حال، در اواخر دوره صفوی و با افزایش تعداد زائران و توسعه اماکن متبرکه، ترجیح دادند تعداد کشیک‌ها را زیاد کنند و به همین دلیل تعداد آن‌ها از سه به پنج افزایش یافت. هر کشیک متشکل از خدمه بخش‌های مختلف بود که همه آن‌ها زیر نظر سرکشیک و خادم‌باشی فعالیت می‌کردند.

تغییرات سازمانی در دوره افشار و قاجار

با آغاز سلطنت نادرشاه افشار و برگزیدن شهر مشهد به عنوان پایتخت ایران، گمان می‌رفت ساختار سازمانی حرم مطهر و آستان نیز دستخوش تغییراتی شود و تعداد کشیک‌ها افزایش یابد؛ اما نادر که درآمدهای آستان را به خزانه خود واریز و از این طریق بودجه آستان‌قدس را تأمین می‌کرد، به بهانه کمبود درآمد، تعداد کشیک‌های حرم را به سه تقلیل داد. این رویکرد موجب افزایش بار مسئولیت بر دوش خدمه شد و البته از کیفیت خدمت هم تا حدودی ‌کاست. پس از مرگ نادرشاه و با روی کار آمدن علیشاه افشار، نظام پنج‌کشیکی دوباره احیا و ساختارها جوری تنظیم شد که مسئولان امور تا پایان دوره قاجار نیازی به تغییر آن ندیدند و تنها در برخی موارد اصلاحاتی در تعداد نفرات و مسئولیت‌های هر کشیک ایجاد شد. 

به هم ریختن نظم پیشین

در دوره پهلوی، ساختار سنتی و قدیمی کشیک که منطبق با نیازهای مادی و معنوی حرم مطهر شکل گرفته ‌بود، مورد تعدّی و تغییرات اجباری رژیم قرار گرفت؛ آن‌گونه که پس از واقعه مسجد گوهرشاد در سال ۱۳۱۴ش، نظام کشیک در حرم مطهر منسوخ شد و بخشی را با نام دایره تشریفات، جایگزین آن کردند. این رویه موجب به‌هم‌ریختگی شرایط اداره و همپوشانی وظایف خدمه شد و البته هرج و مرج به وجود آمده، نظم و نسق مدیریت امور را برهم زد؛ این در حالی بود که نظام اختصاص موقوفات نیز به دلیل این رویکرد دچار بی‌نظمی فراوانی شده بود؛ برخی از کشیک‌ها، موقوفه‌های خاص خود را داشت و نیت واقفان در برخی موارد، باید توسط افراد کشیک خاصی تأمین و برآورده می‌شد.

 با فرار رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰، تعدادی از خادمان قدیمی آستان‌قدس تلاش خود را برای احیای نظام کشیک آغاز کردند و بالاخره توانستند حدود یک سال بعد از سقوط پهلوی اول، آن را در قالب ۶ کشیک احیا کنند که البته مدتی بعد، با همان نظام قدیمی پنج کشیک جایگزین شد و این وضعیت تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه یافت.

 با پیروزی انقلاب اسلامی و افزایش اماکن متبرکه به چند برابر قبل از آن، نیاز به افزایش شمار کشیک‌ها احساس می‌شد؛ به همین دلیل تعداد کشیک‌های حرم مطهر از پنج به هشت تغییر کرد.

چند آمار و یک گزارش

در اینجا بد نیست به آمار خدمه هر کشیک هم اشاره‌ای داشته باشیم. متأسفانه به دلیل فقدان سند، از آمار خدمه در دوره صفویه اطلاعی در دست نیست، اما براساس اسنادی مانند طومار علیشاهی، می‌دانیم که تعداد اعضای هر کشیک در دوره افشاری، ۶۸ نفر بود (شامل سرکشیک، خادم‌باشی، ۱۷خادم، ۲۰ فراش، ۵ کفشدار، ۲ مدرس، ۳ بخورسوز، ۱۴ دربان و ۵ مؤذن) این آمار در اوایل دوره قاجار و با توجه به ساخته شدن صحن نو، به ۱۰۱ نفر رسید و در اواخر این دوره، تا حدود ۵۰۰ نفر نیز افزایش یافت، اما در دوره پهلوی، تعداد خدمه کشیک‌ها، پیش از منحل کردن آن‌ها، به نصف کاهش یافته بود.

امروزه، با گسترش فوق‌العاده اماکن متبرکه، تعداد خدمه هر کشیک بسیار بیشتر شده که آمار آن در گزارش‌های جدید و انتشار یافته آستان‌قدس رضوی قابل دسترسی است. مراسم تحویل کشیک، یعنی زمان واگذار کردن امور خدمت به مسئولان خدمه کشیک بعدی، یکی از مشهورترین مراسم در حرم رضوی است که هر ۲۴ ساعت یک بار و حدود یک ساعت پس از طلوع آفتاب برگزار می‌شود. در این مراسم، تمام خدمه کشیک جمع می‌شوند و با نظم مقابل یکدیگر می‌ایستند. در این هنگام، سرکشیک یا معاون او، خطبه‌ای در حمد خداوند و مدح امام رضا(ع) می‌خواند و سپس همه به شکرانه این نعمت و فرصت به درگاه الهی سجده شکر به جا می‌آورند.