این مسجد وسیع با معماری فوق‌العاده‌اش، یادگار هنر دوره تیموری است. با این حال، درباره بانی این مسجد بزرگ و مشهور اطلاعات دقیقی بین مردم وجود ندارد؛ آن‌قدر که او را با داستان‌هایی شبیه افسانه به یاد می‌آورند؛ گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ تیموری و بانی مسجد گوهرشاد، در زمره واقفان بزرگی قرار دارد که نه فقط در تاریخ شهر مشهد، بلکه در تاریخ و گستره جهان اسلام مایه افتخار و مباهات است. بنابراین، تکریم و پاسداشت نام گوهرشاد، توجه و ارزش قائل شدن برای سنت حسنه وقف نیز هست. در صفحه رواق امروز می‌خواهیم با هم زندگی گوهرشاد خاتون را به صورت اجمالی و کوتاه مرور کنیم و او را از پشت غبار افسانه‌هایی که درباره‌اش نقل می‌کنند، بهتر بشناسیم. 

بانوی اول هرات

گوهرشادخاتون را بیشتر با نام مسجد جامع گوهرشاد می‌شناسیم؛ بنایی فاخر، زیبا و مملو از خاطرات تلخ و شیرین که ساخت آن در سال ۸۲۱ق. آغاز شد و اتمام آن، ۱۱ سال طول کشید. او دختر غیاث‌الدین ترخان از اُمرای تیموری بود. شاید کمتر کسی بداند این بانوی خیراندیش و هنرپرور، بانی بناهای بسیاری در کشور همسایه ما، افغانستان بوده است؛ بناهایی که در زیبایی و معماری، کم از مسجد جامع گوهرشاد مشهد ندارند. در پرتو نیت خیرخواهانه گوهرشادخاتون، مسجد جامع هرات که کهن‌ترین مسجد این شهر نیز هست، بازسازی شد و معماران چیره‌دستی همچون «قوام‌الدین شیرازی» به زیبایی و موزونی بنای آن، همت گماشتند. هرات در دوره حکومت همسر گوهرشاد خاتون، شاهرخ تیموری، به اوج عظمت و شکوه رسید. او با وجود خشونت‌های فراوانی که برای استحکام قدرتش به خرج می‌داد، مردی هنردوست و هنرپرور بود و این خصیصه، با وجود همسر خیراندیشی مانند گوهرشاد، در او تقویت می‌شد. به این ترتیب، در نیمه دوم دوران حکومت شاهرخ و در پی آرامش نسبی اوضاع و تحکیم پایه‌های قدرت وی، ابتدا خراسان و سپس دیگر نواحی ایران، دوران ویرانی را پشت سر نهادند و اندک‌اندک رو به آبادانی گذاشتند. 

ارادتمند سلطان خراسان

گوهرشاد خاتون دلبستگی ویژه‌ای به مشهد و حرم مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) داشت. در آن زمان، حرم مطهر به لحاظ ابنیه و ساختمان، هنوز توسعه زیادی پیدا نکرده ‌بود و افزون بر این، مشهد با وجود افزایش جمعیت، یک مسجد جامع بزرگ و آبرومند نداشت. به همین دلیل، گوهرشاد خاتون تصمیم به ایجاد مسجد جامع بزرگی در این شهر گرفت. برخی معتقدند علت علاقه او به مشهد، قرار داشتن مدفن مادرش «بانو خان‌زاده خاتون» در این شهر و حرم مطهر امام رضا(ع) بوده است. با این حال، جدا از دلیل گوهرشاد برای علاقه‌مندی به مضجع شریف رضوی، این اشتیاق ثمره‌های پرباری برای مشهد در پی داشت و موجب رونق روزافزون آن شد. به نوشته مرحوم مدرس رضوی در کتاب «روزشمار تاریخ مشهد»، در مراسم افتتاح مسجد گوهرشاد مشهد، شاهرخ شخصاً حضور پیدا کرد و این امر، نشان از مهم بودن اقدام‌های گوهرشاد خاتون در منظر شوهر اوست. اقدام‌های این بانوی خیراندیش، اطرافیان او را هم به عمران و آبادانی مشهد تشویق کرد. نمونه بارز این افراد «بانو پریزاد» ندیمه گوهرشاد بود که مهدی سیدی به استناد متون تاریخی، در کتاب «سیمای تاریخی و فرهنگی شهر مشهد» وی را از نوادگان «ربیع بن خثیم» مشهور به «خواجه‌ربیع» دانسته که مزارش در مشهد از دیرباز مورد احترام مردم خراسان بوده است. «بانو پریزاد» به تبعیت از گوهرشادخاتون، طرح ایجاد مدرسه علمیه‌ای را در مجاورت مسجد گوهرشاد و حرم مطهر امام‌رضا(ع) ریخت که به «مدرسه پریزاد» معروف شد و هنوز هم در حرم مطهر از ورودی کفشداری ۱۳ در بست شیخ بهایی، می‌توان به درِ ورودی آن رسید و از مشاهده معماری زیبا و موزون آن لذت برد.

بیمه کردن بناها با سنت وقف

همان‌طور که اشاره کردم اقدام‌های عمرانی و خیراندیشانه گوهرشادخاتون، به مشهد محدود نبود. او در هرات نیز بناهای بسیار زیبا و مهمی بنا کرد که با وجود بحران و جنگ در دوره‌های بعد، بسیاری از آن‌ها تا امروز باقی مانده است و زیبایی خود را به رخ بازدیدکنندگان می‌کشد. یکی از این بناهای زیبا، افزون بر مسجد جامع هرات، بنای آرامگاه گوهرشادخاتون است که با وجود آسیب‌های فراوان ناشی از اقدام‌های انسانی و حوادث طبیعی، هنوز وقار و شکوه خود را حفظ کرده و گنبد کنگره‌دار آن که میراث معماری عهد تیموری است، خودنمایی می‌کند. گوهرشادخاتون برای حفظ و نگهداری بناهای ارزشمندی که به همت او پدید آمد، موقوفات ارزشمندی تعیین کرد. گستره موقوفات گوهرشادخاتون که امروزه در سه کشور ایران، افغانستان و ترکمنستان پراکنده است، وی را به یکی از واقفان بزرگ تاریخ اسلام و ایران تبدیل کرده است. 

وقف‌نامه خردمندانه

وقف‌نامه گوهرشادخاتون یکی از قدیمی‌ترین وقف‌نامه‌های آستان قدس رضوی است. او در این وقف‌نامه مفصل، املاک و روستاهای فراوانی را وقف امور خیریه و نگهداری اماکن متبرکه کرده است که بسیاری از این موقوفات همچنان فعال هستند و درآمد آن‌ها مطابق نظر واقف هزینه می‌شود. گوهرشادخاتون در وقف‌نامه خود، درآمد موقوفات ارزشمندش را به این مصارف اختصاص داده است: «۱- از مجموع درآمد رقبات، یک عشر، حق‌التولیه متولی، ۲- یک عشر دیگر برای کارکنان و ضابطان و عمال و معمار بقاع، ۳- مابقی درآمد صرف عمران و آبادی مسجد گوهرشاد شود، ۴-  مازاد درآمد بر ارباب وظایف که در ذیل اشاره می‌شود: الف- وظیفه(مستمری) امام جماعت نمازهای پنج‌گانه، سالیانه۱۰۰/۱ کپکی(واحد پول آن دوره) و ۲۰ خروار گندم؛ ب - وظیفه خطیب، سالیانه مبلغ ۱۰۰ کپکی نقد و مقدار ۱۰ خروار گندم؛ ج- وظیفه مصدر مأمور انجام کار (گماشته) و وظیفه معرف خوش‌خوان که روز جمعه و دوشنبه هر هفته، یک جزء یا بیشتر قرآن بخوانند برای واقفه(منظور گوهرشاد است) نقد کپکی و پنجاه خروار غله بالمناصفه؛ د- وظیفه حُفّاظ خوش‌خوان که در روز جمعه و دوشنبه هر هفته، یک جزء یا بیشتر قرآن بخوانند، سالیانه مبلغ ۲هزار و۱۰۰ کپکی و ۵۰ خروار غلّه بالمناصفه؛ هـ - وظیفه مؤذنان، سالیانه نقد مبلغ ۶۰۰ کپکی و ۶۲ خروار غلّه بالمناصفه؛ و- وظیفه فراشان، سالیانه نقد مبلغ هزار و۶۰۰ کپکی و ۲۰ خروار گندم و جو». دقت نظر وی در تنظیم وقف‌نامه، می‌تواند الگویی برای واقفان امروز باشد؛ او علاوه بر مواردی که اشاره کردیم، جزئی‌ترین نکات را در وقف‌نامه خود مورد توجه قرار می‌دهد و برای آن‌ها تکلیف تعیین می‌کند. گوهرشادخاتون عمری نسبتاً طولانی داشت. او پس از مرگ شاهرخ، مدتی زندگی کرد و در نهایت با دسیسه اُمرای تیموری و در جریان قیام «ابوالقاسم بابر» از نوادگان تیمور، در رمضان سال ۸۶۱ق، در ۸۱ سالگی به قتل رسید و در کنار قبر شوهر در شهر هرات به خاک سپرده شد.