تعابیر معروفی چون «رمضان، ماه میهمانی خدا» یا «خواب روزه‌دار عبادت است» به خطبه‌ای برمی‌گردد که توسط پیامبر اکرم درباره فضیلت ماه رمضان ایراد شده است. خطبه‌ای که امام رضا(ع) با سلسله سندی که از طریق پدرانشان به حضرت علی(ع) می‌رسد، آن را از زبان رسول خدا(ص) نقل کرده‌اند. هر چند محتوای خطبه کاملاً ناظر بر فضیلت ماه رمضان و دستورالعمل‌هایی برای بهره‌برداری حداکثری از آن است ولی از آنجایی که در آخرین جمعه ماه شعبان ایراد شده، به «خطبه شعبانیه» معروف شده است.

«خطبه شعبانیه»‌ یک دوره مختصر رمضان‌شناسی

تلاش رسول خدا(ص) برای تشریح ابعاد ماه مبارک رمضان و ارائه دستورالعملی به مؤمنان برای بهره‌برداری حداکثری از آن، این خطبه را به یک دوره مختصر رمضان‌شناسی بدل کرده که مضاف بر این شناخت، انسان می‌تواند در آن به اهدافی که برای عبودیتش در نظر گرفته شده، برسد. رسول‌الله(ص) در بخش ابتدایی این خطبه به جایگاه و عظمت این ماه و فرصت‌هایی که برای مؤمنان در آن قرار داده شده اشاره می‌کنند.

 نخستین عبارت این است: «أیُّهَا النّاسُ، إنَّهُ قَد أقبَلَ إلَیکُم شَهرُ اللّه ِ بِالبَرَکَةِ وَالرَّحمَةِ وَالمَغفِرَةِ» ‌ای مردم! ماهی به شما روی آورده است که با خود سه سوغاتی به همراه دارد: برکت، رحمت و مغفرت. این فراز از خطبه چند نکته قابل تأمل دارد؛ نخستین آن‌ها اطلاق «شهرالله» به معنای ماه خدا به آن است.

استفاده از تعبیر «شهر الله» برای ماه رمضان دقیقاً مثل استفاده از تعبیر «بیت الله» برای کعبه است. از آنجایی که خداوند محدودیت زمانی و مکانی ندارد، باید گفت استفاده از این ترکیب که در ادبیات عرب به آن اضافه تشبیهی می‌گویند و انتساب این ماه به خودِ خداوند، به‌خاطر شرافت بالای این ماه است.

نکته بعدی اینکه در این خطبه گفته شده این ماه با خودش رحمت، برکت و مغفرت به همراه آورده است. اینکه رسول‌الله(ص) برای این ماه از این تعابیر استفاده می‌کنند نه به این خاطر است که سایر ایام سال، روزهای حاوی رحمت، برکت و مغفرت نیست بلکه به این دلیل است که به آن‌ها توجه خاص داده شود و مؤمنان بدانند برکت و خیر کثیری برای این ماه در نظر گرفته شده که هر کس در آن عمل صالحی انجام دهد، چند برابر دیده شده و ضریب پیدا می‌کند.

اینکه به رحمت الهی نیز اشاره می‌شود به این خاطر است اعمال انسان همواره با نقص و کاستی همراه است و فقط با دید رحمت و تفضل الهی است که پذیرفته می‌شود. در حقیقت این رحمت الهی است که موجب می‌شود نقص‌های عمل انسان جبران شود. برای درک عظمت تعبیر مغفرتی که برای این ماه و در ادامه برکت و رحمت آن مورد اشاره قرار گرفته باید به فراز دیگری از همین خطبه نگاه کرد؛ آنجا که رسول خدا(ص) می‌گوید: «بدبخت کسی است که در این ماه بزرگ از آمرزش الهی محروم بماند». این عبارت، به تعبیر مغفرتی که در ابتدای خطبه به آن اشاره شد، وزن دیگری می‌بخشد، چرا که می‌گوید این ماه آن‌قدر عظیم است که اگر کسی این ماه را از سربگذراند و باز هم گناهکار باشد، حقیقتاً تیره‌بختی است که شقاوت او را فراگرفته است. 

ضیافتی خاص در برابر ضیافت عام خدا

«هُوَ شَهرٌ دُعیتُم فیهِ إلی ضِیافَةِ اللّه...» از مضامینی است که حضرت رسول(ص) با به کار بردن آن می‌خواهند با آن حجت را بر مؤمنان تمام کنند. این مضمون به این موضوع اشاره دارد که ما با یک میهمانی خاص مواجه هستیم، چرا که در بقیه ایام سال و سایر روزها و شب‌ها همه اعم از کافر و منافق سر سفره خدا و در میهمانی عام الهی حاضر هستند ولی در این ماه است که یک میهمانی خاص فراهم شده است. بنابراین اینجا خدای متعال سفره‌ای خاص پهن کرده تا کسانی که به دنبال نعمت خاصه‌ای چون رحمت خدا هستند، به آن دست پیدا کنند. کدام میهمانی‌ای را می‌توان یافت که مطابق فرموده حضرت رسول(ص) «أنفاسُکُم فیهِ تَسبیحٌ، ونَومُکُم فیهِ عِبادَةٌ» نفس‌های انسان در آن تسبیح و خواب انسان عبادت باشد؟ به همین دلیل به این ماه، ضیافت خاص در مقابل ضیافت عام اطلاق می‌شود. 

توصیه‌ها و دستورالعمل‌ها

تا اینجا و در بخش نخست خطبه شعبانیه، عظمت و جایگاه ماه رمضان مورد بحث قرار گرفت. از اینجا به بعد حضرت رسول(ص) به ذکر دستورالعمل‌ها و توصیه‌ها در خصوص این ماه می‌پردازند.

 برخی از این توصیه‌ها، فردی و برخی اجتماعی است. در اولین توصیه‌ها، رسول اکرم(ص) اشاره می‌کنند: «وَاذکُروا بِجوعِکُم وعَطَشِکُم فیهِ جوعَ یَومِ القِیامَةِ وعَطَشَهُ» یعنی انسان گرسنگی و تشنگی که در این ماه متحمل می‌شود را به گرسنگی و تشنگی روز قیامت پیوند دهد.

 پیامبر در اینجا با اعتلای نیت انسان و بسنده نکردن به تشنگی و گرسنگی صرف، می‌خواهند حتی همین گرسنگی کشیدن و عطش نیز هدر نرود و انسان به خاطر داشته باشد ممکن است به گرسنگی و تشنگی ابدی مبتلا شود که نه قابل تحمل است و نه قابل جبران.

از نخستین توصیه‌ها که انسان را به کنشی اجتماعی وامی‌دارد صدقه و کمک به فقراست. این توصیه که «وَ تَصَدَّقُوا عَلَی فُقَرَائِکمْ وَ مَسَاکینِکمْ» و تأکید به آن قطعاً اضعاف مضاعفه می‌شود؛ یعنی چندین برابر ماه‌های دیگر با برکت همراه می‌شود.

از دیگر توصیه‌ها و دستورالعمل‌ها «صله ارحام» است. این هم از توصیه‌های خاص ایام ماه رمضان است. البته اکنون و با توجه به شرایطی که کرونا برای ما به وجود آورده شاید بهترین نوع، ارتباطات مجازی و تلفن زدن باشد.

مورد بعدی که باز ناظر بر خودِ فرد است، توصیه به کنترل زبان است. این توصیه را باید در ادامه افزایش دامنه همان حالت پرهیز و تقوا دانست، یعنی زبانی که از تشنگی خشک شده و عطش دارد، خوب است از ملامت و غیبت و دروغ هم پاک شود.

شاید یکی از علل تأکید بر این توصیه در این ماه، خودِ ظرفیتی است که ماه رمضان برای آن تولید کرده است.

«وغَضّوا عَمّا لایحِلّ النَّظرُ إلیه أبصارَکم، و عمّا لایحلّ الإستِماعُ إلیه أسماعَکم» حضرت در ادامه به کنترل چشم و گوش تأکید می‌کنند. باید در نظر داشت این دو به‌خصوص چشم ظرفیت بالایی برای عادی شدن گناه دارد. همین که دیدن حرام برای انسان عادی شود، عمل به آن نیز برای انسان عادی خواهد شد. در حقیقت چشم و گوش روزنه‌هایی هستند که اگر کنترل نشوند قطعاً انسان را به گرداب گناه خواهد کشاند. عمل به این توصیه در دورانی که فضای مجازی ظرفیت عادی‌انگاری آن را دارد، برای بهره‌برداری حداکثری از این ماه راهگشا خواهد بود. 

آزاد کردن جان از طریق استغفار

شاید گره‌گشاترین توصیه برای رهایی از مشکلاتی که انسان به آن گرفتار شده، از طریق توصیه‌ای باشد که پیامبر به آن اشاره کرده‌اند. حضرت می‌فرمایند: جان‌های خود را از طریق استغفار آزاد کنید. راه برون‌رفتی که پیامبر اسلام(ص) به ما پیشنهاد می‌کنند، استغفار از گناهان و این ماه بهترین فرصت برای انجام آن است. حضرت در ادامه با ارائه یک دستورالعمل راه سبک کردن بار گناهانی که انسان به دوش می‌کشد را سجده‌های طولانی ذکر می‌کنند. علما در این مورد بسیار به ذکر یونسیه توصیه کرده‌اند. همان ذکر معروف «لا اله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین...» عمل به این توصیه می‌تواند موجب آزاد شدن قلوب شود.در کنار توصیه‌های دگرخواهانه‌ای همچون صدقه و صله رحم که برای تألیف قلوب مورد اشاره قرار گرفت، یکی دیگر از بهترین موارد می‌تواند افطاری دادن باشد.

 عملی که رسول خدا آن را ولو با دادن جرعه‌ای آب یا دانه‌ای خرما سبب آمرزش همه گناهان می‌دانند. پیامبر در جواب فردی که پرسید شاید همه بر افطاری دادن قدرت نداشته باشند، از دادن نصف خرما یا جرعه‌ای آب به عنوان افطاری سخن به میان می‌آورند که نشان می‌دهد در این ماه همه می‌توانند هم روزه‌دار باشند و هم افطاری‌دهنده.