یادم هست در ایام کودکی، وقتی که با مادر قدم در صحن عتیق می‌گذاشتیم، سیل زائرانی که عرض حاجت داشتند به پیشگاه غریب توس، مقابل پنجره فولاد جاری بود؛ انگار آنجا را منطقه‌ای می‌دانستند که دعا زودتر اجابت می‌شود و حاجت زودتر روا. این را به تجربه دریافته ‌بودند نه به توصیه و دستور. برای کسی که بار غم در دلش سنگینی می‌کند و پناهگاهی می‌جوید، کجا بهتر از حرم امام رضا(ع) و چه مکانی بهتر از جایی که همه کسانی که مضطر هستند، کنار هم نشسته‌اند و استغاثه‌شان به آسمان بلند است.

یادم هست وقتی در جمع زائران و حاجتمندانی که پشت پنجره فولاد نشسته و بیتوته کرده ‌بودند، می‌نشستم و اشک‌های غلتان را روی صورت آن‌ها می‌دیدم، دلم بی‌اختیار می‌شکست و من هم نیازم را به درگاه دوست عرضه می‌کردم و از ثامن‌الحجج(ع) می‌خواستم برایم دعا کند و این، خاصیت دعا کردن جمعی است. پنجره فولاد قرن‌ها پیش از من، میعادگاه حاجتمندان در حرم رضوی بوده ‌است و قرن‌ها پس از من هم، جایگاه قرار عاشقی خواهد بود. از این حس و حال خوب که بگذریم، طبق قرار همیشگی صفحه نخست رواق، می‌خواهم به فصلی از تاریخ حرم میهمانتان کنم؛ قرار است با هم برویم و نشان پنجره فولاد را در عمق تاریخ بیابیم؛ امروز هم ما را همراهی کنید.

از پنجره‌های دیروز تا پنجره‌های امروز

سابقه نصب پنجره فولادی در حرم رضوی، نسبتاً طولانی است. هر چند به طور دقیق نمی‌دانیم از چه زمان، در مکان فعلی صحن عتیق، پنجره نصب شد، اما در موزه آستان‌قدس رضوی می‌توان رد و نشانی از این پنجره‌ها تا قرن نُهُم و دوره حکومت تیموریان یافت.

پنجره فولاد صحن عتیق (انقلاب) یکی از پنج پنجره‌ای است که امروزه در حرم رضوی نصب است؛ هرچند به گواهی تاریخ، تعداد این پنجره‌ها بیش از تعداد فعلی بوده‌ و برخی از آن‌ها در طرح‌های توسعه اماکن متبرکه، برچیده شده ‌است؛ مانند پنجره نقره میان توحیدخانه و رواق دارالفیض یا پنجره بین گنبد الله‌وردی‌خان و گنبد حاتم‌خانی.

 در بین این پنجره‌ها، پنجره فولاد صحن عتیق بیش از دیگران شهرت دارد و اصولاً وقتی نام «پنجره فولاد» به زبان زائران می‌آید، مفهومی جز پنجره فولاد صحن عتیق ندارد.

 این پنجره را در ضلع جنوبی صحن و در مجاورت ایوان طلای نادری نصب کرده‌اند. هرچند برخی معتقدند تاریخ نصب پنجره، از دوره صفوی و زمان گسترش فضای صحن عتیق فراتر نمی‌رود، اما مطابق گزارش میرمنشی قمی در کتاب بسیار ارزشمند «گلستان هنر» که در دوره صفویه به رشته تحریر درآمده ‌است، پیش از دوره صفویه نیز در مکان فعلی، پنجره فولادی نصب بود و بعدها که در دوره صفوی صحن به چهار برابر اندازه اولیه وسعت یافت، در محل آن تغییری ایجاد نشد.

ظاهراً نخستین پنجره‌هایی که در صحن عتیق نصب شده‌اند، از جنس آهن و فولاد، با تزئینات فلزی بودند و علت شهرت این پنجره به پنجره فولادی نیز همین است. امروزه پنجره نصب شده از جنس برنج با آبکاری طلاست. در برخی اسناد دوره صفویه به پنجره فولادی اشاره شده‌ است و در وقف‌نامه نادرشاه افشار نیز دو جا از نام «پنجره مبارکه فولادی» سخن به میان می‌آید.

شایعه‌هایی که مستند تاریخی ندارند

نکته‌ای که بد نیست به آن اشاره کنیم شایعه‌هایی است که در مورد ساخت این پنجره، با طرح شیخ بهایی و در قالب یک داستان در میان مردم مشهد و شاید زائرانی که از دیگر شهرها به زیارت ثامن‌الحجج(ع) مشرف می‌شوند، رایج است؛ چنین نقل می‌شود که مکان فعلی پنجره فولاد، توسط شیخ بهایی در دوره سلطنت شاه‌عباس یکم و برای نصب در ورودی حرم مطهر از طرف صحن عتیق طراحی شد و پس از خوابی که یکی از معماران حرم دید و به دلایلی اینجا محل طرح آن‌ها نیست، شیخ بهایی از نصب در منصرف شد و به جای آن پنجره‌ای نصب کرد که همین پنجره فولادی صحن عتیق باشد.

 این روایت البته محمل تاریخی ندارد و نمی‌توان آن را گزارشی درست دانست.

صرف‌نظر از فقدان چنین نقلی در کتاب‌های معتبر تاریخی و نیز وجود اسنادی از نصب پنجره فولادی پیش از دوره صفویه در برخی منابع مانند کتاب میرمنشی قمی (نوشته شده در سال ۱۰۰۶ق) که به آن اشاره کردیم، درِ ورودی به روضه منوره، از طریق ایوان طلای فعلی، مدت‌ها پیش از دوره صفویه و عصر فعالیت شیخ بهایی برقرار بود و حتی امروز می‌توانید کتیبه بالای ایوان را که در دوره سلطان حسین بایقرا (درگذشته به سال ۹۱۱ق) و با ذکر نام او ساخته شده ‌است، به راحتی بخوانید (در حالی که شیخ بهایی در سال ۹۵۳ق متولد شد). بعید به نظر می‌رسد شیخ بهایی که استادی وی در فن معماری مسلّم بود، بخواهد درِ قبلی را با آن همه نظم و نسق در مهندسی و قرار داشتن در مرکز ضلع جنوبی صحن عتیق، ببندد و دری دیگر را برای ورود به روضه منوره باز کند. از این رو نمی‌توان این نقل قول و بسیاری از روایت‌های عامیانه در مورد تاریخ حرم رضوی را بدون مطالعه و دقت در منابع تاریخی پذیرفت؛ کما اینکه چنین نقلی درباره معماری گنبد طلا در دوره صفویه نیز وجود دارد که درباره آن از اساس می‌توان تردید روا داشت.

دلیل نصب پنجره

اینکه چرا پنجره فولاد را نصب کردند نیز دلایل مختلف و متنوعی دارد. دلیل نخستین و اصلی نصب پنجره، چنان که از کارکرد و ماهیت اصلی آن در بنا بر می‌آید، تأمین نور داخل بناست.

 هر چند بخش اعظم منابع روشنایی داخل روضه منوره، در گذشته شمع و چراغ‌های روغنی و نفتی و امروزه لامپ‌های الکتریکی است. دلیل دیگر نصب پنجره فولاد را عرض سلام زائران به ویژه بانوانی که به دلیل عذرشرعی نمی‌توانستند وارد روضه منوره شوند، می‌دانند البته این نقل شهرت بسیار زیادی دارد.

از آنجا که بیتوته کردن در اطراف ضریح برای عرض حاجت یا به قول معروف «شفا گرفتن»، به دلیل محدودیت فضا و رفت و آمد زائران امکان نداشت، به تدریج اطراف پنجره مشبک فولادی که هم شباهتی به ضریح دارد و هم می‌توان از طریق آن ضریح مطهر را مشاهده کرد، به مکان بیتوته زائران تبدیل شد.

 وقوع برخی کرامات از حضرت ثامن الحجج(ع) در این مکان که شرح آن‌ها در دفاتر مخصوص آستان‌قدس ثبت و ضبط شده ‌است، موجب شهرت این مکان و اقبال زائران برای زیارت و عرض حاجت و ارادت در محدوده آن شد و به این ترتیب، پنجره فولاد صحن عتیق به یکی از شناخته‌شده‌ترین مکان‌های حرم رضوی تبدیل شد.