درباره انس با قرآن در ماه مبارک رمضان و جلوه‌ای که این فعالیت به فضای معنوی حرم مطهر می‌دهد، به نکاتی اشاره کردم.

اما فرصت نشد به فعالیت‌های قرآنی در اماکن متبرکه، طی سال‌های اخیر و نوآوری‌هایی که در این راستا انجام گرفته است، اشاره‌ای داشته باشیم. گسترش حرم مطهر، هم از نظر کمّی و هم از نظر کیفی در ۴۰ سال اخیر، بسیار بیشتر از دوران‌های گذشته بوده ‌است که دلیل این مسئله را باید در مدیریت بهتر و البته تمرکز آن جست‌وجو کنیم. اینکه مجموعه اماکن متبرکه زیر نظر مدیر و متولی واحدی اداره می‌شود، خود سبب‌ساز توسعه بیشتر است. امروزه، افزون بر ظرفیت‌های جدیدی که برای انجام فعالیت‌ها، با استفاده از فضاهای تازه تأسیس شده، ایجاد می‌شود، فضاهای کهنسال اماکن متبرکه نیز شاهد استفاده بهینه و تغییرات بنیادینی در کاربری هستند که نفع آن، بیش از گذشته شامل حال همه زائران و مجاوران حرم رضوی می‌شود.

برگردیم به صحبت اول، یعنی فعالیت‌های قرآنی در حرم مطهر. از سال ۱۳۸۱ش. و با تأسیس دارالقرآن‌کریم در حرم مطهر رضوی، نظم و انتظام فعالیت‌های قرآنی بیش از گذشته شد و افزون بر جلسه‌های تلاوت همیشگی، کلاس‌های آموزشی نیز میزبان هزاران علاقه‌مند به فراگیری قرآن و آموختن مفاهیم بلند آن شد.

 به ویژه در ماه مبارک رمضان که در آن قرار داریم، فعالیت‌های دارالقرآن‌کریم حرم مطهر، بیش از گذشته به چشم می‌آید و روزانه مشتاقان فراوانی را به سوی خود جلب می‌کند.

 اما صرف‌نظر از همه جذابیت‌های دارالقرآن‌کریم، مکانی که میزبان این نهاد و فعالیت‌های مقدس آن در حرم رضوی است، یکی از قدیمی‌ترین و صاحب تاریخی‌ترین بخش‌های اماکن متبرکه محسوب می‌شود. در این قسمت از رواق می‌خواهیم با میزبان کهنسال دارالقرآن‌کریم حرم مطهر آشنا شویم؛ با مدرسه تاریخی «دو در».

مسافری از دوره تیموری

رسیدن به مدرسه تاریخی «دو در» خیلی سخت نیست؛ کافی است خودتان را به کفشداری شماره ۱۳ در انتهای بست شیخ‌بهایی برسانید و آن وقت وارد فضای مسقف شوید و برسید به درِ قدیمی مدرسه که دقیقاً روبه‌روی مدرسه پریزاد قرار دارد.

 لابد کسانی که مسیر را خوب می‌شناسند، می‌گویند چرا از سمت صحن جمهوری اسلامی آدرس ندادی؟! دلیلش این است که برای صحبت از تاریخ مدرسه «دو در» باید از این سوی مدرسه شروع کرد! مسیری که از کفشداری شماره ۱۳ تا ورودی مدرسه را طی می‌کنید، بخشی از بازار قدیمی زنجیر در مشهد است. شاید باورش سخت باشد، اما تا پیش از توسعه اماکن متبرکه، حاشیه دو طرف این مسیر، پر بود از مغازه‌های گوناگون و دالان‌هایی که شما را به کاروانسراهای قدیمی می‌رساند.

مدرسه تاریخی «دو در» در سال ۸۴۳ق/۸۱۸ش ساخته شده ‌است و عمری حدود ۵۸۰ ساله دارد. این بنا حدود ۱۰ سال جوان‌تر از مسجد گوهرشاد است و قدمت آن به دوره تیموری باز می‌گردد. حجره‌های آن در دو طبقه با شکلی خاص و درهایی کوتاه ساخته شده‌اند. سازنده مدرسه که مزار وی زیر گنبد جنوبی مدرسه «دو در» قرار دارد، شخصی به نام امیریوسف خواجه بهادر ملقب به غیاث‌الدین، از فرماندهان معروف عصر تیموری و دوران حکومت اُلُغ‌بیگ، فرزند شاهرخ بود.

چرا «دو در»؟

براساس گزارش اعتمادالسلطنه در کتاب «مطلع‌الشمس»، این مدرسه را در ابتدای کار، به یاد بانی آن «یوسفیهو» یا شاید «یوسفیه» می‌خواندند، اما بعدها به دلیل وجود دو در ورودی در شرق و غرب آن، به مدرسه «دو در» مشهور شد.

 بنابراین، دلیل اینکه به این نام معروف شده، شکل ظاهری و معماری زیبای مدرسه است. این مدرسه از نظر معماری، یکی از شاهکارهای دوره تیموری محسوب می‌شود؛ بنایی چهار ایوانی که حدود ۵۰۰ مترمربع مساحت دارد و در دو طبقه اطراف محوطه مربع شکل آن، ۳۴ حجره ساخته‌اند. با توجه به کتیبه‌ای که در یکی از ایوان‌های مدرسه به چشم می‌خورد، بنای آن در سال ۱۰۸۸ق/۱۰۵۶ش، به دستور مادر شاه سلیمان صفوی و با نظارت فردی به نام کلب‌علیخان که احتمالاً از اُمرا و صاحب‌منصبان آن دوره بوده، ترمیم و مرمت شده است.

نجات مدرسه از نابودی و تخریب

از متولیان قدیمی مدرسه اطلاعاتی در دست نیست، اما براساس گزارش اعتمادالسلطنه، می‌دانیم که در سال ۱۳۰۳ق، میرزامحمدباقر، پسر میرزاعبدالعلی متولی مدرسه بود و درآمد آن از طریق موقوفاتی که عموماً مغازه‌های اطراف آن بودند تأمین می‌شد.

درآمد این مغازه‌ها سالانه ۲۵۰ تومان بودکه تقریباً ۸۰ سال بعد، به ۶ هزار تومان رسید؛ اما با وجود این، جوابگوی هزینه‌های نگهداری مدرسه و شهریه طلاب نبود. با این وضعیت، بنای مدرسه از دهه ۱۳۴۰، رو به ویرانی گذاشت و تعمیراتی که بین سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ش. روی آن انجام شد، افاقه‌ای نکرد.

 مدرسه «دو در» در آستانه تخریب و نابودی قرار گرفت تا اینکه در سال ۱۳۶۳ش. به دستور تولیت وقت آستان قدس رضوی، مرمت اساسی مدرسه آغاز شد و این بنای ۵۸۰ ساله از خطر نابودی حفظ گردید.

با اتمام بنای صحن جمهوری اسلامی، مدرسه «دو در» در حاشیه شرقی این صحن قرار گرفت و به این ترتیب، به قلب اماکن متبرکه راه یافت. همان‌طور که در ابتدا اشاره کردیم، از سال ۱۳۸۱ش. و با تأسیس دارالقرآن‌کریم حرم مطهر در مدرسه «دو در»، این مدرسه کهنسال دوباره شاهد رفت‌وآمد علاقه‌مندان به علوم قرآنی و مردم شد که به شوق خواندن، شنیدن و آموختن کلام وحی، از چارچوب دو در قدیمی آن عبور می‌کردند.

 شاید بد نباشد وقتی این‌بار برای استفاده از امکانات دارالقرآن‌کریم حرم مطهر، سری به مدرسه «دو در» می‌زنید، یادی از این نوشته کنید و از شکوه معماری اسلامی و تاریخ پرابهت آن، لذت ببرید.