پرچم یک نماد است؛ نماد حاکمیت، نشان هویت؛ یعنی وقتی چشمت به آن می‌افتد، می‌فهمی که اینجا، ارض توس است؛ مدفن امام غریب؛ اینجا آستان مقدس عالم آل‌محمد(ع) است؛ یعنی به پناه ولی‌خدا آمده‌ای و در حرم امن او، آرامش می‌گیری. پرچم حرم مطهر رضوی برای خیلی‌ها در اقصی نقاط عالم، وسیله تبرک جستن است. در واقع پرچم سبز حرم امام رضا(ع) یادآور حس خوب زیارت و رابطه قلبی وصف‌ناپذیری است که دوستداران اهل‌بیت(ع) نسبت به آقا دارند؛ یک ارادت معنوی که برای هر فرد، معنا و مفهومی ویژه و خاص پیدا می‌کند. براساس رسم رواق، این بار می‌خواهم این احساس معنوی را برایتان، با نگاه تاریخی توأمان کنم؛ می‌خواهم برایتان از گذشته و تاریخ پرچم در حرم رضوی بگویم. شاید برای برخی از شما عزیزان خواننده عجیب باشد، اما پرچم حرم رضوی هم تاریخی جذاب دارد که خواندنی است.
قدیمی‌ترین طرح شناخته شده
بهتر است همین ابتدا، موضوع بحث را با رنگ پرچم حرم رضوی شروع کنیم؛ یعنی رنگ سبز. سابقه استفاده از این رنگ در پرچم، دقیقاً معلوم نیست؛ اما می‌دانیم که از نظر تاریخی، بعد از ماجرای ولایتعهدی امام رضا(ع)، رنگ سبز برای شیعیان رسمیت ویژه‌ای یافت و احتمال دارد به همین دلیل، نخستین پرچم یا به قول قدیمی‌ها بیرقی که در حرم رضوی نصب کردند، به همین رنگ سبز بوده باشد. نصب پرچم روی گنبد اماکن مقدس داخل ایران، از قرون اولیه هجری رایج بود. بسیار بودند مساجدی که اهالی اطراف آن، بیرقی را عموماً با رنگ سفید، بالای گنبد آن نصب می‌کردند. این مسئله در گزارش برخی جهانگردان و جغرافیدانان قرون اولیه هجری مورد اشاره قرار گرفته است. اما درباره پرچم سبز حرم رضوی، تقریباً تا دوره تیموری، گزارش مستقلی نداریم؛ البته نبودن گزارش، اصلاً به معنای وجود نداشتن پرچم نیست و می‌توان با قاطعیت گفت که حرم مطهر، دست‌کم از قرن چهارم هجری به بعد، صاحب پرچم مخصوص بوده است؛ هرچند تشریفات مربوط به استفاده و نصب آن، بعدها به وجود آمد. براساس گزارش‌های تاریخی، در دوره تیموری پرچمی در حرم مطهر وجود داشت که در مناسبت‌های مختلف و از جمله استقبال از اُمرا و اشخاص مهم، آن را بیرون می‌آوردند و نصب می‌کردند. روزبهان خُنجی در کتاب «مهمان‌نامه بخارا» ضمن شرح حمله ازبکان با فرماندهی شیبک‌خان به مشهد، از پرچم حرم رضوی یاد می‌کند که نقبا و سادات، هنگام تسلط ازبکان بر شهر، آن را بیرون آورده و همراه یک شمشیر مرصع به امیر ازبک تسلیم کردند و گفتند: «این علم و شمشیر حضرت امام است». خوشبختانه درباره وضعیت پرچم حرم رضوی از این تاریخ به بعد و حتی شمایل و شکل نقش و نوشته روی آن، گزارش‌هایی در اختیار داریم. در نسخه‌ای خطی به نام «المشیخه» که به‌ظاهر مربوط به قرن دهم هجری است و در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود، نشان و پرچم حرم رضوی صورت‌برداری شده است. برپایه این نسخه، نشان یا به قول امروزی‌ها «آرم» پرچم آستان‌قدس در این دوره، به صورت نقش تُرنج رسم می‌شد که در حاشیه آن، اسامی چهارده‌معصوم(ع) را داخل ۱۴ دایره نوشته بودند و وسط ترنج نیز عبارت «مُهر مشهد مقدس الرضا علیه افضل التحیه و الدعاء» به چشم می‌خورد.
خوب است بدانید براساس نوشته این نسخه خطی ارزشمند، هنگام تشرف دانشمندان و بزرگان به حرم مطهر، همراه خلعت (لباس: عموماً قبا یا عبا) تقدیمی، پرچمی نیز به آن‌ها اهدا می‌شد که مایه سرور و مباهات این افراد بود. این طرح و نقش را باید نخستین شکل شناخته شده آرم آستان قدس رضوی و پرچم آن بدانیم.
تغییر شکل و تشریفات
اما در دوره صفوی، همان‌طور که همیشه گفته‌ایم و می‌گوییم، وضعیت سازمانی و اداری حرم مطهر تحول یافت و در این دوره، مسئولیتی به نام علمدار به وجود آمد که به احتمال زیاد وظیفه حمل پرچم و نصب و تعویض آن را برعهده داشتند.
در این دوره و دوره‌های بعد، استفاده از پرچم در استقبال از افراد، یک رسم همیشگی و مهم در آستان‌قدس رضوی بود. مثلاً در سال ۱۱۶۳ق، وقتی سیدمحمد متولی به مشهد رسید و به حرم مشرف شد، نایب متولی و دیگر خادمان، با پرچم و «به طریق معمول سرکار فیض‌آثار» به استقبال وی آمدند. هنگامی که چشم سیدمحمد متولی به پرچم افتاد، احترام به جا آورد و پیشانی خود را به رسم احترام، روی پرچم گذاشت. این رسم در دوره قاجار نیز متداول بوده است. حکیم‌الممالک در «روزنامه سفر خراسان» درباره ورود ناصرالدین‌شاه قاجار به حرم مطهر نوشته است: «در خارج بست، جناب میرزای ناظر و تمام عُمال و خدام حضرت رضوی علیه‌السلام با علم‌ها و بیرق‌های زرنگار سرکار فیض‌آثار، شاه را استقبال کردند». رسم تعیین علامت در دوره پهلوی، با روشی غیرمرسوم دنبال شد و در علامتی که در سال ۱۳۰۷ش. تهیه کردند، نشانی از اسلامیت به چشم نمی‌خورد. این رویکرد، در دهه ۱۳۲۰ و به دنبال سقوط رضاشاه، تغییر کرد و پرچم سبز رضوی، مزین به جمله مقدس «لااله الا الله» شد؛ اما باز هم، نشانی غیر مذهبی را در مجاورت آن درج کرده بودند.
با پیروزی انقلاب اسلامی عبارت «لا اله الا الله» در قالب گنبد و گلدسته حرم مطهر طراحی شد و به صورت زردوزی شده، آن را وسط پرچم حرم رضوی درج کردند. این پرچم که با رنگ سبز و علامت مخصوص تهیه می‌شود، در تمام طول سال، به جز ایام سوگواری محرم و شهادت ائمه اطهار(ع) بر فراز گنبد طلا در اهتزاز است. در ایام عزاداری، از پرچمی سیاه با نشان گلدوزی شده استفاده می‌کنند. معمولاً زمان تعویض پرچم سبز با سیاه، شب شهادت یا شب اول ماه محرم انجام می‌شود. افزون بر پرچم گنبد طلا، پرچم‌های دیگری نیز در سه نقطه حرم رضوی، ورودی نواب صفوی(بست پایین خیابان)، ورودی شیرازی(بست بالا خیابان) و ورودی طبرسی، هر کدام به تعداد هشت پرچم و با نشان مخصوص نصب شده است که رنگ این پرچم‌ها هم همزمان با تغییر رنگ پرچم بالای گنبد طلا، تغییر می‌کند.
نظر شما