در بررسی تاریخ ضریح مطهر، نباید آن را با صندوق‌های جواهرنشانی که روی مقبره قرار می‌گیرد، اشتباه بگیریم. ضریح در معنای عام آن، همین چیزی است که امروزه در حرم مطهر امام رضا(ع)، عتبات مقدسه و نیز حرم امامزادگان مشاهده می‌کنید، بنابراین آنچه در سفر تاریخی‌مان با هم بررسی خواهیم کرد، مرور گذشته ضریح‌هایی است که به آن اشاره کردیم.

حرم مطهر، پیش از نصب ضریح

بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد سابقه نصب ضریح در حرم مطهر، به دوره صفویه باز می‌گردد. نخستین اشاره به ضریح مطهر در متون تاریخی، مربوط به دوره شاه‌اسماعیل‌ یکم صفوی است. او در نامه معروفش به شیبک‌خان در سال ۹۱۵ق. از قصد خود برای نصب ضریحی جواهرنشان بر مرقد مطهر امام رضا(ع) یاد می‌کند که ۷۰ من وزن داشته ‌است. البته به نظر می‌رسد شاه‌اسماعیل موفق به نصب چنین ضریحی نشد و تا نصب نخستین ضریح، مرقد مطهر امام رضا(ع) صاحب یک صندوق چوبی جواهرنشان بود. مستندهای نصب ضریح در حرم مطهر، به دوران شاه‌طهماسب یکم صفوی مربوط می‌شود، بنابراین مبدأ تاریخ بررسی این موضوع به حدود ۴۷۰ سال پیش باز می‌گردد و تا به امروز، پنج ضریح روی مرقد مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) نصب شده ‌است.

ضریح شاه طهماسبی

در متون تاریخی مانند عالم‌آرای عباسی، به ضریح یا «محجر» نصب شده توسط شاه طهماسب یکم صفوی بر مرقد مطهر اشاره شده‌ است. اسکندربیگ منشی ضمن بررسی واقعه حمله ازبکان به مشهد در سال ۹۹۷ق. و غارت شهر و مضجع شریف رضوی توسط آنان، می‌نویسد: «سوای محجر طلا چیزی نمانده بود». منابع پس از اسکندربیگ، از این سازه با عنوان ضریح یاد کرده‌اند. پیکره ضریح شاه‌طهماسبی، چوبی بود، اما شبکه‌هایی آهنی داشت و روی بخشی از آن را با ورقه نقره پوشانده بودند. روی ضریح نیز دو کتیبه درج شده ‌بود که تاریخ ساخت و نصب را به ترتیب، ۹۴۹ و ۹۵۷ ذکر می‌کرد. علت فاصله زیاد میان ساخت و نصب، شاید آشفتگی‌های ناشی از حمله ازبکان باشد. این ضریح به علت پوسیدگی چوب آن، در سال ۱۳۱۱ش. برچیده شد و کتیبه‌های طلای آن، اینک در موزه آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود.

ضریح شاه‌عباسی و ضریح مرصّع نادری

این ضریح که در دوران شاه‌عباس یکم صفوی روی ضریح نخست نصب شد، ابعاد بزرگ‌تری داشت و تقریباً ۴متر و ۳۸ سانتیمتر در ۲ متر و ۹۲ سانتیمتر بود. به دستور فرمانروای صفوی، آن را از «فولادجوهردار» ساخته بودند. فتحعلی‌شاه قاجار دری جواهرنشان را بر آستان‌قدس رضوی وقف کرد که آن را در سمت پایین‌پای ضریح مطهر نصب کردند. سقف ضریح شاه‌عباسی به شکل شیروانی و از جنس چوب بود و روی آن را با ورقه طلا پوشانده ‌بودند. براساس سندی از سال ۱۲۶۰ق. احتمالاً در دوره‌های بعد، روی آن نقره‌کاری نیز شد. این ضریح  که تا سال ۱۳۳۸ خورشیدی دوام آورد ،به صورت کامل، امروزه در موزه آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود.هرچند ضریح جواهرنشان نادری، در دوره افشاریه و پس از عصر صفوی ساخته شد، اما آن را داخل ضریح شاه‌عباسی نصب کردند. براساس گزارش مورخان، نادرشاه سفارش ضریحی جواهر نشان را برای قبر خودش داد که هیچ‌گاه به مقبره وی منتقل و نصب نشد. در دوره جانشینان نادر، این ضریح که از جنس فولاد بود، وقف حرم رضوی و آن را داخل ضریح شاه‌عباسی نصب کردند؛ بعدها و زمانی که شاهرخ میرزای افشار به حکومت خراسان دست یافت، دستور داد تا نام وی را روی ضریح کنده‌کاری کنند تا به عنوان واقف معرفی شود؛ اما حقیقت این است که ضریح را جانشینان قبلی نادر وقف کرده‌ بودند. ضریح نادری ۳ هزار و ۲۶۰ قبه مربع مشبک داشت. این ضریح را یک بار در سال ۱۳۱۱ش. برداشتند و پس از بهسازی، دوباره نصب کردند. هنگامی که در سال ۱۳۳۸ش. ضریح جدید نصب شد، از آنجا که ضریح مرصع موقوفه خاصه بود، آن را به موزه منتقل نکردند و تا سال۷۹ بر جای خود باقی ماند.

ضریح شیر و شکر

موضوع تعویض ضریح مطهر، با توجه به کهنه‌شدن و فرسودگی ضریح‌های قبلی، از دهه ۱۳۰۰ش. مطرح بود؛ با این حال این کار تا سال ۱۳۳۶ش. به نتیجه نرسید. در این سال قرارداد ساخت ضریح جدید با سیدابوالحسن حافظیان و حاج‌محمدتقی ذوفن اصفهانی بسته شد و آن‌ها متعهد شدند با تقبل کسری مخارج و مصالح، ضریح را بسازند. مقادیر قابل‌توجه طلا و نقره موجود در خزانه آستان‌قدس و نیز اهدایی مردم، برای این کار ذوب و معادل یک تُن مفرغ و دو تُن آهن هم برای آن تهیه شد. برای این ضریح که ۴ متر و ۵ سانتیمتر طول و ۳ متر و ۶ سانتیمتر عرض داشت، ۱۴ دهانه به نیت چهارده معصوم(ع) طراحی کرده‌ بودند. نقشه ضریح را استاد محمدتقی ذوفن کشید و کار قلمزنی آن را هنرمندانی از اصفهان، مانند باقر جهانبخش، رضا کمیلی و عطاءالله اعظمی انجام دادند. نصب ضریح مشهور به شیر و شکر در ۲۵ دی ۱۳۳۸ آغاز شد و در ۲۲ بهمن همین سال به پایان رسید. این ضریح در سال ۱۳۵۴ش. نیاز به مرمت پیدا کرد که این کار را حسین پرورش اصفهانی انجام داد. در سال ۱۳۷۹، ضریح شیر و شکر جای خود را به ضریح جدید داد و آن را هم به موزه منتقل کردند.

ضریح سیمین و زرین

با گذشت بیش از ۴۰ سال از نصب ضریح شیر و شکر و فرسودگی بخشی از آن، مطالعه برای ساخت ضریح جدید آغاز و در سال ۱۳۷۲ وارد مرحله جدیدی شد. در این زمان، مسئولان آستان از میان طرح‌های پیشنهادی برای ضریح جدید، طرح استاد محمود فرشچیان را با توجه به رعایت دقیق معیارهای اسلامی و ایرانی برگزیدند. برای انجام کار، کارگاهی در گوشه صحن جمهوری اسلامی ایجاد شد و پس از ساخت پیکره فولادی ضریح، مراحل نصب قسمت‌های طلا و نقره و انجام قلمزنی‌های ظریف آن آغاز و در واقع، پوشش سیمین و زرینش آماده شد. این ضریح در دی‌ماه ۱۳۷۹ آماده نصب و در ۱۶ اسفند همان سال مراسم افتتاح ضریح جدید برگزار شد.