اینجا محلی است که زائران پس از زیارت، برای خواندن دو رکعت نماز  در آن جا، می‌ایستند و تکبیره‌الاحرام می‌گویند. مسجد بالاسر جایی است که احتمالاً تا به حال اسمش را هم نشنیده باشید، اما بارها و بارها چشمتان به فضای ملکوتی‌اش روشن شده ‌است.

این همه تاریخ در ۳۶ متر جا!

۳۶ متر بیشتر جا ندارد؛ مسجد بالاسر را می‌گویم، ساختمانی است ۸ در ۵/۴ متر که در غرب بقعه مطهر قرار گرفته است‌. غیر از ورودی سمت روضه منوره، یک ورودی دیگر هم دارد، اما معمولاً خادمی آنجا می‌ایستد و تذکر می‌دهد که به احترام امام مهربانی‌ها، از این طرف که منتهی به بالاسر مبارک است، مشرف نشوید. دقیقاً اسم محل را از همین ترکیب لغوی گرفته‌اند؛ مسجد بالاسر. در ذهن من و شما، البته مسجد باید خیلی بزرگ‌تر از این حرف‌ها باشد؛ آخر مگر در ۳۶ متر جا، می‌توان فضای مناسب برای خیل زائران میلیونی حرم فراهم کرد؟! اما نگاه ما به مسئله، خیلی مدرن و امروزی است. مسجد بالاسر کهنسال‌ترین بخش حرم رضوی، پس از بقعه مطهر محسوب می‌شود؛ این یعنی آنکه عمری حدود هزار و ۲۰۰ سال دارد و فضای مسجد در آن زمان، برای زائرانی که شاید با ترس و لرز راهی طولانی را طی می‌کردند و خود را به حرم مطهر امام هشتم(ع) می‌رساندند، کفایت می‌کرد. برخی مدعی هستند مسجد را ابوالحسن عراقی، دبیر نامدار عصر غزنویان ساخته ‌است، چون بیهقی در تاریخش اشاره می‌کند که قبر عراقی که در شعبان سال ۴۲۹ درگذشت، در مسجد بالاسر قرار دارد؛ البته نقش او را در فعالیت‌های عمرانی حرم نمی‌توان انکار کرد، اما قدمت مسجد بالاسر خیلی بیشتر از این حرف‌هاست و کسی اطلاعی از هویت مؤسس آن ندارد. در این بین یک دیدگاه دیگری هم هست که معقول به نظر می‌رسد؛ برخی می‌گویند مؤسس مسجد بالاسر، کسی نیست جز زائرانی که در قرن نخست پس از شهادت امام رضا(ع) به زیارت می‌آمدند و قصد اعتکاف و عبادت در این مکان مقدس یا مجاورت آن را داشتند. این زائران ناچار بودند بیرون از بقعه جایی را برای عبادت بیابند. فضای روضه منوره در آن زمان، جوابگوی حضور عبادت‌کنندگان و زائران به صورت همزمان نبود. این‌گونه بود که تجمع تدریجی زائران برای اقامه نماز در غرب بقعه، افرادی را به فکر انداخت که آن را تبدیل به مسجد کنند و مسجد ۳۶ متری بالاسر این طوری متولد شد. هرچند قدیمی‌ترین خبر درباره مسجد بالاسر مربوط به گزارش ابن‌بابویه، محدث نامدار شیعه است که ضمن نقل روایتی از کرامات حضرت ثامن‌الحجج(ع) در کتاب عیون اخبارالرضا(ع) به آن اشاره می‌کند. ابن‌بابویه که بیشتر او را با نام شیخ صدوق می‌شناسیم، در سال ۳۸۱ق. درگذشت و در دوران حیات خود، این سعادت را داشت به زیارت حرم رضوی مشرف شود و شاهد ابنیه‌ای باشد که بر گرد آن ساخته شده ‌بود.

بیشتر بخوانید: مسجد بالاسر در حرم مطهر رضوی؛ نخستین مسجد شهر

عبور از تغییرات نوین

قرار گرفتن مسجد بالاسر در کنار بقعه مطهر، موجب شد در جریان فعالیت‌های عمرانی متعدد و پیوسته هزار سال گذشته، دائم دستخوش تغییر و مرمت شود. خوب است بدانید تا سال ۱۲۲۹ق/۱۱۹۳ش. مسجد بالاسر با یک دیوار از بقعه مطهر جدا می‌شد؛ یعنی فضایی مستقل داشت. اما در این سال، محمدولی‌میرزا، حاکم وقت خراسان و منصوب فتحعلی‌شاه قاجار دستور داد از روضه منوره دری به سمت مسجد بالاسر باز کنند و به این ترتیب، مقدمات پیوستن فضای مسجد به فضای بقعه فراهم شد. در چند دهه پس از آن، بخشی از مسجد بالاسر را مانند فضای روضه منوره آینه‌کاری کردند و این کار در سال ۱۲۶۲ق/۱۲۲۵ش. به پایان رسید. هر چند براساس گزارش ابن‌بطوطه، جهانگرد مسلمانی که در سال ۷۳۴ق/۷۱۲ش. به مشهد آمد، مسجد بالاسر هم مانند بقعه مطهر دارای کاشی‌کاری‌های نفیس بوده ‌است.

به هر حال، بنای مسجد بالاسر هم مانند هر بنای دیگری نیازمند مرمت و بازسازی بوده و هست. بین سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۵ش. کار تعمیر و بازسازی فضای داخلی مسجد موجب شد تغییرات زیادی ایجاد شود. دری که در زمان محمدولی‌میرزا بین مسجد و بقعه ساخته شده‌ بود، دیگر جوابگوی تردد زائرانی که به مدد وسایل نوین ارتباطی، روزبه‌روز بر تعدادشان افزوده می‌شد، نبود. به همین دلیل تصمیم گرفتند مسیر را هموارتر کنند. با ایجاد ستون‌های بتنی در حاشیه دیوار، بخش مهمی از تیغه حایل میان مسجد و بقعه برداشته و مسیر برای تردد زائران باز شد. همزمان، کار تغییر کاشی‌کاری‌ها را آغاز کردند؛ کاشی‌های سنجری مسجد که قدمت آن‌ها به عصر سلجوقی می‌رسید با نمونه‌های مشابه جایگزین شد که در این بین، متأسفانه برخی کتیبه‌های قدیمی که شناسنامه هویتی بنا محسوب می‌شدند، از بین رفتند. امروزه کتیبه مسجد بالاسر، شعری است از زنده‌یاد دکتر قاسم رسا، پزشکی که ملک‌الشعرای آستان‌قدس رضوی بود: «بیا که مظهر آیات کبریا اینجاست / نوین کتیبه تاریخ این بنا اینجاست/ ... / هزار و سیصد و هشتاد و پنج از هجرت / بیا که تربت سلطان دین رضا اینجاست»؛ کتیبه‌ای که نشان می‌دهد کار مرمت بنا در سال ۱۳۸۵ق/۱۳۴۴ش. به پایان رسیده‌ است.