فراگیری دانش، یکی از وظایف مسلمانی است که این واقعیت فقط برای دوران و نسل ما معلوم و مشخص نبوده است. از دیربار شهرهای بزرگ جهان اسلام میزبان مدارسی پرشکوه بوده‌اند که هزاران طالب علم را به سوی خود می‌کشیدند. در همین خراسانِ ما، نیشابور را باید یکی از کانون‌های اصلی علم‌آموزی در قرن‌های اولیه اسلامی دانست. یکی از شعبه‌های مدرسه نظامیه در این شهر تأسیس شده بود و شهرتی فراوان داشت. در کنار این شهرهای بزرگ و پرجمعیت، حرم اولیای خدا نیز همیشه مکانی برای ترویج دانش به‌ویژه علوم دینی بوده است. حال تصورش را بکنید اگر آن ولی‌خدا، عالم آل‌محمد، حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) باشد، جایگاه علم‌آموزی در حرم و بارگاه او به چه میزان اهمیت پیدا می‌کند. شواهد تاریخی نشان می‌دهند امام(ع) پس از ورود به مرو، در همان مکانی که سکونت داشتند سنگ بنای مدرسه علوم دینی را نهادند و در واقع، نخستین مدرسه علمیه شیعه در خراسان، به دست ثامن‌الحجج(ع) تأسیس شد. در قرن‌های بعد، مشهد به عنوان مدفن و حرم آن امام همام، به مکانی برای علم‌آموزی و ترویج علوم دینی و حدیث تبدیل شد. در این مدارس، علمایی از همه مذاهب اسلامی به تدریس می‌پرداختند. به بهانه هفته بزرگداشت مقام معلم، می‌خواهم در شماره امروز رواق به سراغ تاریخچه تدریس در آستان‌قدس رضوی بروم و برایتان از معلم‌هایی بگویم که در حرم مطهر به تدریس پرداختند و حلقه‌های درس تشکیل دادند؛ موضوعی که احتمالاً تا به حال چیزی درباره آن نشنیده‌اید.
علم‌آموزی کنار مرقد مطهر
آغاز تدریس علوم دینی و حدیث در حرم رضوی خیلی مشخص نیست، اما می‌دانیم شیخ صدوق، عالم و محدث نامدار شیعه، در سال ۳۶۸ق. یعنی حدود ۱۷۰ سال پس از شهادت امام‌رضا(ع) به مشهد آمد و جلسه‌های درسی را در کنار بقعه منوره برپا کرد که مورد توجه و استقبال علاقه‌مندان قرار گرفت. به نظر می‌رسد تا پیش از توسعه اماکن متبرکه، مجالس درس تنها زیر بقعه برپا می‌شد و منحصر به استادان مذهب شیعه نبود و مدرسان دیگر مذاهب اسلامی نیز برای استفاده از فضای معنوی حرم رضوی، درس و بحث خود را در این مکان برگزار می‌کردند. مثلاً براساس مستندات تاریخی، محمدبن‌اسحاق بن خزیمه سُلَّمی (درگذشته به سال ۳۱۱ق. در نیشابور) از علمای شافعی مذهب، همراه با شاگردانش به حرم رضوی می‌آمد و پس از زیارت، جلسه‌های درس و بحث خود را در آنجا دایر می‌کرد. فضل‌بن‌حسن طبرسی، عالم نامدار شیعه نیز در نوشته‌های خود به علم‌آموزی از عبدالمنعم قشیری، زیر بقعه مطهر رضوی در سال ۵۰۱ق. اشاره کرده است. به‌تدریج حضور مدرسان و استادان علوم دینی موجب شد در حرم رضوی و اماکن اطراف آن، مدارسی برای تدریس علوم دینی تشکیل شود.
نخستین مدرس رسمی آستان
با آغاز دوره تیموری و رونق ساخت‌وساز در حرم رضوی و مشهد، ورود استادان و مدرسان نامدار برای استفاده از فضای معنوی آن و تدریس علوم دینی هم گسترش یافت. مدرسه بالاسر، همنام با مسجدی که در ضلع غربی بقعه مطهر قرار دارد، یکی از نخستین مدرسه‌های حرم رضوی است که در این دوره به دستور شاهرخ تیموری ساخته شد و استادانی در آن به تدریس پرداختند. در پی آن، با تأسیس مدارسی مانند پریزاد و «دو در»، بر جمعیت معلمان و استادانی که در حرم رضوی به تدریس اشتغال داشتند، افزوده شد و تعیین مدرس رسمی را برای آستان‌قدس اجتناب‌ناپذیر کرد. به این ترتیب، گویا از دوران حکومت سلطان حسین بایقرا و وزارت وزیر خردمند وی، امیرعلیشیر نوائی، منصب مدرسی آستان ایجاد شد و سیدغیاث‌الدین افضل محمد بن حسن موسوی به عنوان مدرس رسمی آستان‌قدس تعیین گردید. او افزون بر تدریس، وظیفه داشت تمامی فتواهای شرعی و مدارک دینی را ملاحظه و مُهر کند. به این ترتیب، ساختار استخدام و به‌کارگیری معلمان و مدرسان در آستان‌قدس رضوی انتظام بهتری یافت.
دوره صفویه و مدرسان نامدارش
در دوره صفوی مدرسان حرم رضوی، همگی با پیشنهاد متولی آستان‌قدس که خود طبق معمول از علما محسوب می‌شد یا مشاورانی عالم داشت و تأیید شاه صفوی برگزیده می‌شدند. در این بین، برخی مدرسان در صحن عتیق به تدریس می‌پرداختند و تعدادی دیگر، با تشخیص متولی، به مدارس فعال اطراف حرم گسیل می‌شدند. مثلاً در سال۹۸۰ق. شاه‌طهماسب صفوی در فرمانی، مولانا آقاجان تبریزی را به عنوان مدرس مدرسه بالاسر تعیین کرد یا سندی وجود دارد که طبق آن، شاه‌سلطان‌حسین صفوی به پیشنهاد متولی آستان برای انتصاب آقامحمد بدیع، یکی از خادمان حرم به مقام مدرسی، مُهر تأیید زده است. در برخی از این احکام، مجوز درس‌هایی که مدرس باید به طلاب تدریس می‌کرد را صادر می‌کردند؛ مثلاً آقاجان تبریزی براساس حکم صادره، مجاز بود به تدریس کلام، اصول، فقه، تفسیر و حدیث مشغول شود. حقوق و مزایای این معلمان از محل درآمدهای آستان‌قدس یا موقوفاتی که به این امر اختصاص می‌دادند، تأمین می‌شد. گویا قدیمی‌ترین سند، مربوط به فیش حقوقی مدرسان آستان، متعلق به معلمی به نام عبدالکاظم مدرس که در سال ۱۰۰۳ق. صادر شده است. تعداد مدرسان آستان در دوره صفوی بین ۱۵ تا ۲۰ نفر متغیر بود و این وضعیت تا دوره افشاریه نیز ادامه داشت. از جمله علمای بزرگی که در دوره صفوی مسئولیت تدریس در حرم مطهر را برعهده داشتند، می‌توان به عبدالله شوشتری و محمد رستمداری اشاره کرد که این دو، افزون بر تدریس، موظف به ایراد سخنرانی‌های عمومی برای مردم هم بودند و در حرم مطهر منبر می‌رفتند. این دو مدرس در هجوم وحشیانه ازبکان به شهر مشهد در سال ۹۹۷ق. به شهادت رسیدند. از دیگر مدرسان حرم رضوی در دوره صفویه می‌توان به شیخ بهایی، عالم نامدار شیعه اشاره کرد که بعدها در محل تدریسش به خاک سپرده شد.
رنگ باختن منصب مدرسی
سنت انتصاب مدرس آستان‌قدس در دوره افشاریه و قاجار هم تداوم یافت. از جمله مدرسان معروف دوره افشار، می‌توان به میرزامقیم اشاره کرد که نام او در سند مشهور «طومار علیشاهی» مندرج است. در دوره قاجار نیز میرزامحمدعلی شریعتمدار، میرزاحبیب‌الله رضوی، میرزا ابوالحسن و میرزا احمد در زمره مدرسان حرم رضوی بودند. گویا با آغاز دوره پهلوی و سیاست‌های آموزشی جدید، منصب مدرسی در آستان‌قدس نیز به‌تدریج کنار گذاشته شد. با این حال، در اسناد دهه ۱۳۴۰، دو حکم به عنوان مدرس آستان برای احمد مدرس و محمدتقی ادیب نیشابوری(ادیب دوم) وجود دارد که به نظر می‌رسد آخرین احکامی باشد که با این عنوان صادر شده‌اند.
نظر شما