تاریخچه نسبتاً طولانی و ظرایف هنر معماری و کاشی‌کاری در این مسجد بسیار زیبا که امروزه بخشی از اماکن متبرکه است، سبب می‌شود به دفعات درباره تاریخ آن و رازهایی که شاید درباره آن‌ها اطلاعی نداشته باشید، صحبت کنیم. یکی از چیزهایی که هر مسجدی به آن نیاز دارد و سازنده و واقف باید پیش‌بینی لازم را درباره‌اش داشته باشند، مسئله تأمین آب است. شاید برای شما که امروز هنگام تشرف به حرم مطهر و مسجد گوهرشاد، به راحتی و با پیچاندن یک شیر، به آب دسترسی پیدا می‌کنید و پس از وضو گرفتن به نماز می‌ایستید، باور این قضیه ساده نباشد که روزی‌روزگاری، تأمین آب مسجد گوهرشاد یک دغدغه اساسی برای متولیان و اداره‌کنندگان آن بود. نباید از یاد برد که در قدیم برخلاف امروز، هنوز اماکن متبرکه ذیل یک مدیریت واحد اداره نمی‌شد و بر همین اساس، نیازهای مسجد گوهرشاد به آب و ... باید به صورت مجزا تأمین می‌شد. تاریخ تأمین آب مسجد گوهرشاد، یکی از جالب‌ترین و شنیدنی‌ترین روایت‌ها در تاریخ اماکن متبرکه است که امروز در صفحه نخست رواق می‌خواهم درباره آن با شما صحبت کنم.

آب حوض نظام‌الملک و دروازه آب

نخستین اقدام برای تأمین آب مسجد گوهرشاد، توسط واقف آن، یعنی گوهرشاد خاتون صورت گرفت. در وقف‌نامه مفصل مسجد، دکان‌هایی در بازار مشهد را وقف بر حوض خواجه نظام‌الملک که گویا نام حوض اصلی مسجد گوهرشاد در آن دوران بوده ‌است، کرده‌اند. در وقف‌نامه به تفصیل، مسئله هزینه آب، مقنی، ایاغچی(آبدار) و سقا مورد اشاره قرار گرفته و واقف درباره آن‌ها تکلیف‌تعیین کرده ‌است. ظاهراً چندی بعد و به همت تعدادی از افراد خیر، قناتی به صورت اختصاصی برای مسجد گوهرشاد حفر شد که پایاب آن در مسجد قرار داشت. زین‌الدین واصفی، مورخ قرن نهم و دهم هجری، در کتاب بدایع‌الوقایع می‌نویسد: «به مزار سلطان خراسان رفتیم و در درون مسجد پایابی است که مردم در آنجا وضو می‌سازند». این مسئله نشان می‌دهد موضوع حفر قنات در کمتر از یک قرن پس از ساخت مسجد به ثمر رسیده بود. بعدها مهدیقلی‌بیگ، میرآخور شاه‌عباس صفوی، قناتی را در سال ۱۰۲۷ق. حفر و آب آن را در مسجد گوهرشاد جاری کرد. این آب که از در غربی وارد حرم می‌شد، پس از استفاده در مسجد، به خارج از آن جریان می‌یافت و به مزارع اطراف می‌رفت. دروازه ورودی این قنات در مسجد گوهرشاد، یعنی دروازه‌ای که امروزه به سمت بست شیخ بهایی باز می‌شود، به «دروازه آب» مشهور بود و قنات آن نیز به «قنات مسجد» شهرت داشت. البته قنات مسجد فقط آب مسجد گوهرشاد را تأمین نمی‌کرد، بلکه آب انبار سرسنگ و نیز حمام مهدیقلی‌بیگ را هم که امروزه به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده ‌است، تأمین می‌کرد.

پمپاژ آب در دوره قاجار

آب قنات مسجد تا ۳۰۰ سال مشکل کم‌آبی در مسجد گوهرشاد را برطرف کرد، اما به دلیل افزایش جمعیت و توسعه بافت اطراف حرم، به‌تدریج مصرف آب بالا رفت و علاوه بر آن، آبی که به مسجد می‌رسید، دیگر کیفیت گذشته را نداشت و آلوده بود. کار به جایی رسید که نمازگزاران برای وضو دیگر از آب قنات استفاده نمی‌کردند و برای این مسئله، چاهی در مسجد حفر شده بود که از آن برای گرفتن وضو و تطهیر استفاده می‌شد. نیرالدوله که در این زمان والی خراسان بود تصمیم گرفت مشکل کم‌آبی مسجد را با لایروبی و مرمت قنات حل کند. اما این کار هزینه سنگینی دربر داشت؛ آن‌قدر که اگر یک قنات جدید ایجاد می‌کرد و آب آن را به مسجد می‌رساند، ارزان‌تر درمی‌آمد! نیرالدوله مدتی بعد پس از مشورت با مرتضی قلی‌خان طباطبایی، متولی وقت آستان‌قدس، با ایجاد یک منبع آب در باغی واقع در اراضی سعدآباد مشهد که بعدها به «باغ منبع» مشهور شد و همچنین ایجاد یک کانال طولانی و لوله‌کشی از این باغ تا مسجد گوهرشاد، عصر روز آخر ذی‌الحجه سال ۱۳۳۳ق. (۱۶ آبان ۱۲۹۴ش)، با استفاده از دستگاه تلمبه بخار، آب را به مسجد گوهرشاد رساند و آب از فواره‌های حوض مسجد فوران کرد. نیرالدوله برای تأمین هزینه‌های این لوله‌کشی، شرکتی تأسیس نمود. با این حال، پس از مدتی او از مشهد رفت و قائم‌مقام التولیه برای حذف هزینه پمپاژ، قنات جدیدی را به نام «قنات منبع» از محل باغ منبع به سمت مسجد حفر کرد. مهندسان آن زمان، کف کانال را طوری طراحی کردند که شیب مناسب داشت و آب را بدون تلمبه کردن به مسجد گوهرشاد می‌رساند. اما مشکلی که در اینجا پیش آمد، آن بود که این آب در مسیر خود، نیازهای برخی تأسیسات شهری را هم تأمین می‌کرد و همین مسئله به‌تدریج سبب اُفت اندازه آب و اجبار دوباره نمازگزاران به استفاده از چاه مسجد شد. این وضعیت تا سال ۱۳۲۵ش. ادامه داشت. در این سال، با همت حاج محمدباقر کلکته‌چی تبریزی، از محل مظهر قنات سرده واقع در باغ اداره اوقاف،

 ۴ کیلومتر لوله‌کشی و آب تمیز و بهداشتی به مسجد گوهرشاد منتقل شد. در این زمان، مسجد پیرزن که در وسط مسجد قرار داشت، به حوضی بزرگ تبدیل شد و اطراف آن، شیرهای آب نصب کردند. به این ترتیب، از آن زمان به بعد، آب مسجد گوهرشاد از طریق لوله‌کشی بهداشتی و از منابع مختلف تأمین می‌شود.