این وضعیت به‌خصوص برای زائرانی که با پای پیاده از اقصی نقاط کشور به زیارت خورشید توس می‌آیند، ملموس‌تر است. فکرش را بکنید، با پاهایی که از خستگی راه ورم کرده است و شاید تاول زده باشد، از کمرکش یک تپه بالا بروید آن سوی تپه، از دور و زیر شعاع درخشان آفتاب، انعکاس نور را بر گنبد طلا ببینید؛ امکان ندارد آن خستگی تن با این شوق روحانی در نیامیزد و اشکی بر چهره شما جاری نشود. این تجربه شیرین برای بسیاری از زائران حرم رضوی که قرن‌ها پیش به عشق عتبه‌بوسی آستان مقدس رضوی به خراسان می‌آمدند و به سوی مشهدالرضا(ع) می‌شتافتند، اتفاق می‌افتاد و بازتاب این هیجان وصف‌ناپذیر، سبب پیدایش مکان‌هایی در اطراف مشهد می‌شد که به آن‌ها «تپه سلام» می‌گفتند. امروز و در صفحه نخست رواق، مانند برنامه همیشگی، قرار است از تاریخ بگوییم و این‌بار سفری به گذشته و پیشینه «تپه‌سلام» داشته باشیم.
تپه سلام‌ها
امروزه «تپه‌سلام» روستایی است از توابع دهستان میامی در بخش رضویه شهرستان مشهد؛ جایی که تا پیش از توسعه شهری و سر برکشیدن آسمانخراش‌ها و ساختمان‌های بلند اطراف حرم، نخستین مکانی بود که چشم زائران به جمال گنبد طلای حضرت روشن می‌شد. فکرش را بکنید از حدود ۲۰ کیلومتر بیرون از مشهد، می‌شد منظره دلربای گنبد طلا را دید. «تپه‌سلام» نخستین محل رؤیت گنبد و گلدسته حرم رضوی بود. لابد با خودتان فکر می‌کنید با چنین وصفی، به جای یک تپه‌سلام، باید چندین «تپه‌سلام» داشته باشیم؛ فکرتان کاملاً صحیح است؛ علاوه بر «تپه‌سلام» مشهور که پیش از روستای تاریخی طرق قرار دارد، در اطراف مشهد، از جمله در صفی‌آباد شاندیز و اطراف «گوجگی» در جاده کلات نیز تپه‌سلام‌هایی وجود داشت که به تدریج از یادها رفتند.
یک تاریخ فراموش شده
هرچند برخی گمان می‌کنند عرض سلام و ارادت زائران از فراز تپه‌سلام‌ها، پیشینه زیادی ندارد و درنهایت می‌شود رد آن را تا اوایل دوره قاجار جُست، اما واقعیت آن است که روایت‌هایی از این موضوع در متون تاریخی قرن پنجم و ششم هجری وجود دارد، منتها در آن متون از مراسم ویژه‌ای که در دوره قاجار شاهد آن هستیم، خبری نیست. اعتمادالسلطنه در کتاب ارزشمند «مطلع‌الشمس»، پیشینه «تپه‌سلام» و مراسم آن را بسیار قدیمی می‌داند و اعتقاد دارد از دیرباز چنین رسمی یعنی عرض سلام به ساحت قدسی ثامن‌الحجج(ع) هنگام ورود به نخستین چشم‌انداز حرم مطهر، مرسوم و رایج بوده است. خانیکوف، جهانگرد و مأمور دولت روسیه تزاری و آلبرت هوتوم شیندلر، مهندس آلمانی و مدیر معادن فیروزه نیشابور در دوره قاجار، هر دو در سفرنامه‌هایشان به مراسم مفصل زائران در تپه‌سلام اشاره کرده‌اند. براساس گزارش آن‌ها، در محل تپه‌سلام فعلی، روی سنگی سیاه و بلند که به صورت ایستاده در زمین نصب شده بود، متن زیارت‌نامه امام رضا(ع) را حک کرده بودند و زائران پس از قرائت این زیارت‌نامه، هفت بار به امام(ع) سلام می‌کردند. این زائران در تمام تپه‌سلام‌های اطراف مشهد به نشانه این دیدار خجسته، ستون‌هایی سنگی ساخته بودند که به‌تدریج با همکاری زائران بعدی بر ارتفاع آن‌ها افزوده می‌شد. برخی دیگر از زائران نیز به نشانه نذر و عهدی با امام هشتم(ع)، تکه پارچه‌ای را به این ستون‌ها یا درختان و خاشاک اطراف آن، می‌بستند. براساس گزارش‌های تاریخی ازجمله گزارش سفر ناصرالدین‌شاه قاجار به مشهد، رسم رایج دیگر پس از رسیدن به تپه‌سلام، چاوشی‌خوانی یا قرائت اشعاری در مدح امام رضا(ع) بود. رسیدن صدای مداح یا چاوشی‌خوان به گوش کاروانیان، آن‌ها را از رسیدن به تپه‌سلام آگاه می‌کرد. آرمین وامبِری، جهانگرد و خاورشناس مجارستانی که حدود ۱۶۰ سال پیش به مشهد آمده است، در گزارش خود از این سفر، به رسم «گنبدنما» اشاره می‌کند؛ رسمی که زائر اولی‌ها پس از ورود به تپه‌سلام در انجام آن می‌کوشیدند. معمولاً کاروان‌سالار به این افراد بشارت می‌داد و از ایشان مژدگانی دریافت می‌کرد و به عنوان نخستین کسانی که چشمشان به گنبد طلای رضوی می‌افتد، آن‌ها را به بالای تپه می‌فرستاد. در اینجا بود که زائر اولی‌ها به «مشدی» یا «مشهدی» ملقب می‌شدند و از آن پس در سفر و حضر، آن‌ها را با این لقب صدا می‌کردند. تا همین ۶۰-۵۰ سال اخیر، روستاییانی که از راه دور و نزدیک به قصد زیارت به سمت مشهد می‌آمدند، در بقچه خود مقداری قند یا شیرینی می‌گذاشتند تا در تپه‌سلام پس از مشاهده گنبد طلا، به میمنت و مبارکی این رویداد، بین کاروانیان توزیع کنند.
مکان سلام یا وداع؟
گویا «تپه‌سلام» فقط مکان سلام به امام هشتم(ع) نبوده است. براساس گزارش سفرنامه‌نویسان دوره قاجار، ازجمله میرزاقهرمان امیرلشکر که «روزنامه سفر خراسان» را به رشته تحریر درآورده است، تپه‌سلام مکان وداع با حضرت ثامن‌الحجج(ع) نیز بود. برای آنان که در طول عمر فقط یک بار این فرصت را می‌یافتند تا به زیارت مضجع شریف رضوی مشرّف شوند، لحظه ورود به تپه‌سلام و آخرین وداع با امام مهربان، باید همراه با حالی ویژه بوده باشد. به هر حال، رسم و رسوم رایج در تپه‌سلام، با توسعه حمل‌ونقل شهری و همچنین گسترش ساخت‌وسازهای اطراف حرم مطهر و قرار گرفتن آن در حصار ساختمان‌های بلند که دیدنش را از تپه‌سلام غیرممکن می‌کرد، به‌تدریج منسوخ شد و تنها نامی از «تپه‌سلام» در قالب روستایی در نزدیکی مشهد باقی ماند. در سال‌های اخیر با آغاز مراسم پیاده‌روی به سوی حرم رضوی، در ماه صفر و شهادت امام رضا(ع)، برخی کاروان‌های زائران، باز هم تپه‌سلام را به عنوان نخستین مکان برای عرض ارادت به حضرت ثامن‌الحجج(ع) بر می‌گزینند و این، شاید در احیای سنت زیبای رایج در تپه‌سلام‌ها مؤثر باشد.
نظر شما