با این حال، روند نخستین رأی‌گیری تاریخ ایران و تعیین اولین گروه از نمایندگان ملت، بسیار طولانی و وقت‌گیر بود؛ آن‌قدر که براساس قانون آن زمان، افتتاح مجلس با حضور نمایندگان پایتخت انجام شد و بقیه نمایندگان ملت ایران طی ماه‌های بعد خودشان را به مجلسی رساندند که البته هنوز تمام نشده، به توپ بسته شد! صرف‌نظر از همه مشکلات و بدبختی‌هایی که مردم تحمل کردند تا ثمره خون جوانانشان را حفظ کنند و حتی با در نظر نگرفتن بلایی که جریان غربزده و فرنگی‌مآب بر سر مشروطیت آورد و بعدها با ظهور رضاخان، آخرین میخ را بر تابوت آن کوبید، انقلاب مشروطه به عنوان یک نقطه عطف در تاریخ ایران و  چون ثمره تلاش ملت برای برانداختن استبداد محسوب می‌شود، شایسته گرامیداشت است. قصه انقلاب مشروطه در شهرهای مختلف ایران، تفاوت‌هایی اساسی با یکدیگر دارد.

در هر شهر، محل یا مرکزی به عنوان نقطه‌ثقل انقلاب و محل جمع شدن افراد برای تعیین نمایندگان و شاید ایجاد نخستین انجمن‌های ایالتی، وجود داشت. در مشهدالرضا، حرم مطهررضوی و اماکن‌متبرکه به عنوان مکان اصلی استقرار صندوق‌های رأی در نظر گرفته شد و نخستین نمایندگان مردم این شهر در حرم مطهر انتخاب شدند. در «رواق امروز» سفری به ۱۱۵ سال پیش را تجربه می‌کنیم؛ به مهرماه سال ۱۲۸۵ و البته شلوغی عجیبی که در دو صحن عتیق و نو و مسجد جامع گوهرشاد به چشم می‌خورد؛ داستانی از پیروزی اراده یک ملت که در شهر مشهد با تاریخ حرم مطهر امام رضا(ع) پیوندی ناگسستنی دارد.

رأی‌هایی که برکت دارند

احتمالاً بین خوانندگان این نوشتار افرادی هستند که در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، رأی خود را در انتخابات ریاست‌جمهوری یا مجلس شورای اسلامی در صندوق‌های مستقر در حرم رضوی ریخته‌اند. در نظام‌جمهوری اسلامی ایران، رأی دادن نه فقط یک وظیفه ملی بلکه وظیفه‌ای شرعی هم هست، از این رو برخی برای تیمّن و تبرّک ترجیح می‌دهند در حرم رضوی رأی خود را به صندوق بریزند. در مهرماه سال ۱۲۸۵، علاوه بر این دلیل، عامل دیگری هم برای تشکیل مکان‌های انتخاباتی در صحن‌ها وجود داشت. همان‌طور که گفتیم، حرم مطهر مرکز فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مردم مشهد بود و جلسات بسیار حیاتی و مهم شهر در آنجا برگزار می‌شد. از اواسط شهریور ماه سال ۱۲۸۵ که نظام‌نامه انتخابات در ۹ ماده تصویب و به مشهد رسیده ‌بود، مقدمات برگزاری انتخابات در مشهد و حرم رضوی فراهم شد.

یک انتخابات متفاوت

این انتخابات کاملاً با انتخابات امروزی فرق می‌کرد؛ چطور؟ عرض می‌کنم. در این انتخابات نمایندگان براساس اصناف و مشاغل یا طبقات اجتماعی تعیین می‌شدند.

به طور کلی مشهد چهار نماینده داشت که باید از طبقات علما، کسبه، بازرگانان و ملاکین انتخاب می‌شدند و هر گروه باید نمایندگانی انتخاب می‌کرد تا از جانب آن‌ها، نمایندگان اصلی را برگزیند. با وجود کارشکنی‌های آصف‌الدوله، حاکم وقت مشهد، حرم مطهر امام رضا(ع) به مرکزی مهم برای تعیین نمایندگان دور اول تبدیل شد. در روزهای پایانی شهریورماه ۱۲۸۵، صحن‌ها و رواق‌های حرم مطهر پُر بود از افرادی که مشغول بحث و گفت‌وگو بودند تا نماینده انتخاب کنند. گاه صدای بلند صلواتی که از میان اجتماعات شنیده می‌شد، نشان می‌داد که نماینده‌ای انتخاب شده ‌است. ناظم‌الاسلام کرمانی در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» می‌نویسد:«هزار و سیصد نفر از اصناف، مدت ۱۰ روز، متوالیاً دعوت به مجلس انتخابات شده و به ۲۰۰ نفر رأی داده‌اند». آن روزها حرم مطهر کانون نخستین کنش و فعالیت سیاسی مردم مشهد بود.

نمایندگانی که انتخاب شدند

با پایان یافتن انتخابات اولیه و تعیین ۲۰۰ نفر نخست، دور دوم انتخابات آغاز شد. این بار باید نمایندگان اصلی شهر مشهد انتخاب می‌شدند؛ یعنی آن چهار نفری که قرار بود به تهران بروند و از طرف مردم مشهد و شهرهای همجوار آن، در نخستین مجلس شورای ملی حضور داشته‌ باشند. در این رأی‌گیری که برای نخستین بار به صورت مخفی و با استفاده از کاغذهای مخصوص(تعرفه) در مسجد گوهرشاد برگزار شد، «حاج میرزاعلی ‌آقای مجتهد تبریزی» (نماینده علما)، «سیدعبدالحسیـن شهشهانی» (نماینده کسبه)، «حاج‌میرزاعلی‌نقی‌ ناظم‌آستانه» (نماینده ملاکین) و «آقارضا رئیس‌التجار» (نماینده بازرگانان) انتخاب شدند. ظاهراً در دور دوم رأی‌گیری انتخاب نمایندگان به صورت عمومی بود و ربطی به صنف نداشت، به همین دلیل میرزاعلی‌آقای مجتهد تبریزی، بیشترین رأی را آورد و نماینده اول مشهد شد. مورخان او را مردی درستکار و زاهد توصیف کرده‌اند. گروهی از آذری‌های مقیم مشهد، خواستند هزینه سفر میرزاعلی‌آقا را به تهران تأمین کنند، اما او نپذیرفت و معتقد بود تلاش برای آسایش مردم و رفتن به مجلس برای گرفتن حق آن‌ها، عین عبادت است و به همین دلیل تعدادی از کتاب‌های خود را فروخت تا هزینه سفرش به تهران فراهم شود. نخستین جلسه هماهنگی این چهار نماینده در منزل سراج‌السلطان برگزار شد که در محله سراب مشهد قرار داشت و پس از آن، برای شرکت در جلسات مجلس، راهی تهران شدند. برگزاری نخستین انتخابات تاریخ مشهد در حرم مطهر امام‌رضا(ع)، برکات فراوانی داشت که مهم‌ترین آن‌ها، عزل آصف‌الدوله از حکومت خراسان بود؛ حاکمی که با تعدیات و ستمکاری‌هایش، اسباب آزار و اذیت رعایا و مردم را فراهم می‌کرد. برخی مورخان معتقدند پس از آن تا پیروزی انقلاب اسلامی به استثنای ایام ملی شدن صنعت نفت، دیگر چنین صحنه‌های انتخاباتی‌ای در حرم مطهر دیده نشد.