درباره سنت میهمان‌داری صحبت می‌کنم، پذیرایی از زائران امام رضا(ع) توسط مجاوران آن امام همام. هرچند این روزها کمتر پیش می‌آید زائری به مشهد برسد و برای تأمین جا و مکانی به‌منظور بیتوته و استراحت، با مشکلی روبه‌رو شود، اما هنوز هم در ایام خاص مانند شب‌های ولادت و شهادت حضرت ثامن‌الحجج(ع) یا مناسبت‌هایی مانند ماه محرم به‌خصوص روز عاشورا، مجاوران مضجع شریف امام هشتم(ع) میزبان زائران آن حضرت می‌شوند. برخلاف آنچه ممکن است شنیده ‌باشید، این سنت در مشهد و طی سال‌های اخیر با تأثیرپذیری از میهمان‌داری مردم خوب عراق در ایام اربعین، رایج نشده ‌است. تاریخ به ما می‌گوید مجاوران حرم رضوی با تأسی از سنت اهل‌بیت(ع)، از همان نخستین ایام، از زائران حرم رضوی بدون هیچ چشمداشت مادی، پذیرایی می‌کردند و آن را به عنوان ثواب و عمل ‌صالحی در کارنامه اعمالشان در نظر می‌گرفتند. بسیار پیش می‌آمد که در اثر رفت‌وآمد زائران به مشهد و بیتوته آن‌ها در خانه مجاوران، روابطی دوستانه پدید می‌آمد، وصلت‌هایی شکل می‌گرفت و پایه‌های ارتباطات اجتماعی که موجب پیوندهای عمیق و پیوسته در جامعه می‌شود و سهم مهمی در اتحاد مردم یک سرزمین دارد، ایجاد می‌شد. در رواق امروز و بنا به رسم همیشگی، می‌خواهم درباره تاریخ این سنت در شهر مشهد صحبت کنم.

پیشینه یک سنت زیبا

ایجاد زیرساخت‌هایی برای کمک و مساعدت به زائران حرم رضوی، تاریخی دراز دامن و دیرپا دارد؛ به واقع می‌شود ردپای چنین امور خیری را از قرن سوم هجری و پس از شکل گرفتن نخستین اماکن متبرکه، پی گرفت. در برخی گزارش‌های تاریخی به طور ضمنی از کمک و مساعدت اهالی سناباد و نوغان، دو شهر یا روستای نزدیک به حرم رضوی، به زائرانی که از راه دور و نزدیک به زیارت می‌آمدند، سخن به میان آمده است.

در کنار این فعالیت‌ها، کاروانسراهای بزرگی که در مسیر مشهد ایجاد می‌شد و موقوفه‌هایی که به آن‌ها اختصاص می‌یافت، در امر تسهیل سفر و ایجاد آسایش برای زائران بسیار مؤثر بود؛ این امر به‌ویژه از دوره تیموری به بعد با افزایش تعداد زائران، بیشتر به چشم آمد. کاروانسرای سنگ‌بست که یادگار دوره تیموری و عهد سلطان‌حسین بایقراست، نمونه‌ای از این مکان‌ها محسوب می‌شود. در دوره صفوی در کنار موقوفه‌هایی که برای نگهداری و حفظ اماکن متبرکه وقف می‌شد، موقوفه‌هایی هم برای تکریم زائران و میهمان‌داری از آن‌ها در نظر می‌گرفتند. نمونه‌ای از این‌گونه وقف‌ها را می‌توان در موقوفه محمدحسن میرزا منتصرالملک که در سال 1320ق. کاروانسرایی تازه‌تأسیس را وقف زائران حرم رضوی کرده، مشاهده کرد.

در سفرنامه‌های متقدم و متأخر نیز به سنت میهمان‌داری از زائران حرم رضوی اشاره شده ‌است. ابن‌بطوطه به طور تلویحی به وضعیت مناسب اقامت و سکونت زائران در مشهد اشاره می‌کند و نیم‌نگاهی به تکریم زائران در این شهر دارد. جهانگردان اروپایی مانند «دالمانی» که اواخر قرن نوزدهم به مشهد رسید هم به این موضوع اشاره می‌کنند.

 دالمانی در سفرنامه خود، شرح استقبال و حمایت مردم مشهد از زائرانی که در راه مانده یا سرمایه خود را به هر دلیل از دست داده‌اند، آورده ‌است. «نیکلای خانیکوف» خاورشناس، جغرافیدان و مردم‌شناس روسی نیز که آثاری چون «یادداشت‌های مردم‌شناسی ایران»  و «گزارش‌هایی درباره سفر تحقیقاتی به خراسان» را نوشته است به نذورات فراوانی که به ویژه در ایام مذهبی مانند شهادت یا ولادت امام رضا(ع) به زائران حرم رضوی اختصاص داده شده‌ بود، اشاره می‌کند. نگاهی به مستندات مربوط به موقوفات مشهدالرضا(ع) نشان می‌دهد در این ایام آن‌قدر گستردگی و کثرت مکان‌های عرضه غذای نذری و احیاناً دیگر لوازم مورد نیاز زائران وجود داشت که دیگر هیچ زائری نیاز به فکر کردن برای تأمین مایحتاج غذایی خود پیدا نمی‌کرد. این شواهد نشان می‌دهد اهتمام به تکریم زائران امام رضا(ع) در مشهد پیشینه‌ای بسیار طولانی دارد و اگر چند صباحی، طی یک قرن اخیر به دلیل تغییر شرایط، کم‌رنگ‌تر شده‌ است، دلیل بر فقدان و نبودن آن در تاریخ مشهد نیست.

در سفرنامه‌های متعدد دوره قاجار هم حکایت‌های فراوانی درباره میهمان‌پذیری ساکنان مشهد در ایام ویژه زیارتی نقل شده ‌است که نشان می‌دهد مردم این شهر پذیرایی از زائران حرم را یک فریضه و واجب می‌شمرده‌اند.

شتاب میهمان‌داری پس از پیروزی انقلاب

روند خدمت‌رسانی به زائران حرم امام رضا(ع)، با حمایت‌های همه‌جانبه آستان‌قدس و ورود افراد خیّر و واقف به این عرصه، پس از پیروزی انقلاب اسلامی وارد مرحله جدیدی شد.

از سال 1377خورشیدی به این سو، ده‌ها نمازخانه و مجتمع رفاهی امام رضا(ع) به همین منظور در جاده‌های منتهی به مشهد و در محدوده جغرافیایی خراسان بزرگ و حتی فراتر از آن، ساخته شد. دیهوک، اسلامیه، فیض‌آباد، رباط سفید، خوسف، کاهک، نهبندان، خضری، رباط پشت‌بادام، بردسکن، قائن، مزداوند، جنگل گلستان، بشرویه و ... از مکان‌هایی هستند که با همت آستان‌قدس و حمایت مردم، صاحب استراحتگاه‌های آبرومندی برای زائران امام رضا(ع) شده‌اند و پس از اقبال عمومی به پیاده‌روی ایام آخر ماه صفر برای زیارت حرم مطهر رضوی، کارایی این اماکن بیش از پیش مشخص شد. نباید از یاد ببریم که بخش مهمی از نیازهای زائران در این ایستگاه‌ها، توسط مردم همان منطقه تأمین می‌شود و این مسئله ریشه در تاریخ کهن میهمان‌داری از زائران حرم رضوی در خراسان به‌ویژه مشهدالرضا(ع) دارد.