اما در روزگاری نه چندان دور، بازار، همسایه حرم رضوی بود؛ یعنی همسایه دیوار به دیوار آن. در مشهد برخلاف همه شهرهای ایران، بازار قلب تپنده شهر نیست، همه چیز در کنار حرم مطهر هویت پیدا می‌کند؛ این حرم رضوی است که به هر چیزی معنا می‌دهد و بازار به عنوان مرکز اقتصادی شهر، شلوغ‌ترین جای مشهد، محلی که در آن رفت‌وآمدها فراوان است و بازار بده بستان‌ها گسترده، درست در مجاورت حرم قرار داشت، در ضلع غربی مضجع شریف امام رضا(ع). میان بازار کهنسال مشهد که امروز فقط بخش کوچکی از آن باقی مانده، با حرم رضوی ارتباط تاریخی گسترده‌ای برقرار است.

 این ارتباط به‌ویژه از منظر موقوفات و نیز ادغام امروزی بخش مهمی از بازار در اماکن متبرکه، قابل بررسی است. در صفحه رواق امروز و طبق معمول همیشه، در تاریخ چرخی می‌زنیم و از داستان بازار بزرگ و کهنسال مشهد که روزگاری افتخار همسایگی اماکن متبرکه را داشت و پیوستگی‌های تاریخی و معماری‌اش با حرم رضوی، بیشتر خواهیم گفت؛ همراه ما باشید.

موقعیت بازار در حرم امروز

بازار قدیمی مشهد به شکل گسترده و پیوسته، در دوره تیموری و در سمت غربی حرم مطهر ساخته شد؛ یعنی چیزی حدود ۶۰۰ سال پیش. امتداد آن از کنار محله اعیان‌نشین چهارباغ می‌گذشت، البته امروز این مسیر را باید در کوچه و بازار سرشور جست‌وجو کنیم، چون دیگر محله‌ای به نام چهارباغ چندان شهرت ندارد و فقط کوچه‌ای را در محدوده میدان شهدای مشهد به این نام می‌شناسند. بگذریم؛ بازار قدیمی مشهد زمانی ساخته شد و رونق گرفت که گوهرشاد خاتون دستور ساخت مسجد گوهرشاد را داد. مشهور است که وی فرمان داد این بازار را در کمال زیبایی بسازند و تعداد زیادی از دکان‌های موجود در بازار بزرگ مشهد، وقف مسجد گوهرشاد شد. مدتی بعد مدارسی را هم در راسته همین بازار ساختند مثل مدرسه «پریزاد» و «دو در» که امروزه در قلب اماکن متبرکه قرار گرفته‌اند و هر کدام کاربری خاص خودشان را دارند. اگر بخواهیم تصویر دقیقی از موقعیت بازار بزرگ ارائه کنیم باید بگوییم این بازار از حدود باب‌الجواد(ع) فعلی تا ابتدای بست شیخ بهایی امتداد داشت و از آنجا، از کنار دیوار مسجد گوهرشاد می‌گذشت، از دروازه فعلی کفشداری شماره ۱۳ عبور می‌کرد و ادامه آن به صحن عتیق می‌رسید و پس از گذشتن از ضلع غربی این صحن، به سمت شمال می‌رفت و در حدود بازارچه حاج‌آقاجان فعلی، جایی که سنگتراشان مشغول کار بودند، به پایان می‌رسید.

بنابراین بخش مهمی از بازار مشهد طی ۴۰۰ سال گذشته، در اماکن متبرکه ادغام شده ‌است. کالاهایی که در این بازار عرضه می‌شدند با نزدیک شدن مغازه‌ها به حرم مطهر، رویکردی زائر محور پیدا می‌کردند. خانیکوف، جغرافیدان و دیپلمات روس که در قرن نوزدهم میلادی به مشهد آمده‌ است، به این مسئله اشاره می‌کند.

ارتباطات فرهنگی

اما از موقعیت جغرافیایی بازار نسبت به اماکن متبرکه که بگذریم، این مکان کهنسال ارتباط فرهنگی و مذهبی ویژه‌ای با حرم رضوی داشت؛ افزون بر فضای مذهبی بازار که تحت تأثیر مجاورت با حرم رضوی قرار داشت، در گذشته‌های نه چندان دور رسم بر این بود تمام دسته‌های عزاداری مشهد که از سمت محلات غرب حرم مطهر مانند سراب، سرشور و حتی بالاخیابان به سمت حرم می‌آمدند، خودشان را به راسته بازار می‌رساندند و در میدان مقابل حمام مهدیقلی‌بیگ، در مجاورت مسجد ۷۲ تن امروزی جمع می‌شدند و پس از توقف و گرفتن نوبت، اذن ورود به حرم رضوی را می‌خواندند و آن وقت برای عزاداری وارد صحن عتیق می‌شدند. اما با تخریب بخشی از بازار مشهد در جریان ایجاد فلکه حضرتی (دهه۱۳۱۰ شمسی)، محل جمع شدن هیئت‌ها از بازار به فلکه منتقل شد؛ البته معنای این تغییر آن نبود که عزاداران از راسته بازار عبور نمی‌کردند، مراسم عبور از بازار همچنان برقرار بود. در سال ۱۳۳۵ش. ایجاد خیابان خسروی‌نو (اندرزگوی فعلی) که امروزه از جنوب حرم مطهر و صحن پیامبر اعظم(ص) عبور می‌کند، بازار کهنسال مشهد را به دو بخش تقسیم کرد؛ بخش شمالی که به فلکه حضرتی و حرم مطهر می‌رسید، بازار بزرگ نامیده شد و بخشی را که به سمت قلب محله سرشور می‌رفت، بازار سرشور نامیدند.

با توسعه اماکن متبرکه در دهه ۱۳۶۰، بخش مهمی از بازار بزرگ مشهد در صحن پیامبر اعظم(ص) ادغام شد و امروزه تنها چیزی حدود ۱۲۰ متر از آن، در قالب بازار فرش به حیات خود ادامه می‌دهد. سقف بازار مجاور حرم رضوی با آجر و به سبک بازارهای بزرگ ایران، مانند بازار قیصریه قزوین ساخته شده ‌بود، اما در دهه ۱۳۴۰ش. یک آتش‌سوزی بزرگ موجب از بین رفتن بخش مهمی از آن شد. امروزه بازار فرش مشهد، سقفی حلبی دارد، اما هنوز هم می‌شود شکوه دوران رونق را در شکل و شمایل آن جست‌وجو کرد.