نخستین زمزمه‌های فیلتر تلگرام در بهار سال ۹۵ شنیده شد و با وجود اینکه رئیس دولت دوازدهم پس از نشستن بر کرسی ریاست جمهوری، فیلتر نشدن این پیام‌رسان را یکی از دستاوردهای دولتش خواند، اما دیری نپایید این پیام‌رسان پرکاربر در اردیبهشت سال ۹۷ با شکایت یک قاضی، دستور فیلتر گرفت و شورای عالی فضای مجازی که ریاست آن بر عهده شخص رئیس جمهور بود، اقدامی در این باره نکرد. از همان زمان تاکنون، بحث درباره مزایا و معایب فیلتر تلگرام در بین موافقان و مخالفان داغ است. محمدصادق افراسیابی، کارشناس سواد رسانه‌ای و معاون امور محتوایی مرکز توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی در این باره به خبرنگار ما می‌گوید: فیلتر پیام رسان تلگرام توسط یک قاضی انجام شد و دستورالعمل شورای عالی فضای مجازی نبود، در واقع نهادهای سیاست‌گذار هیچ‌کدام رأی به فیلتر تلگرام ندادند، حتی فیلتر این پیام‌رسان در کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه هم رأی نیاورد، این یعنی درباره فیلتر تلگرام اختلاف نظر وجود داشت.

او با بیان اینکه مصوبه شورای عالی فضای مجازی در آن زمان، رفع انحصار از تلگرام بود، اضافه می‌کند: منظور از رفع انحصار یعنی اینکه با تقویت و حمایت از پیام رسان‌های داخلی، میدان فقط به تلگرام داده نشود، ولی فیلتر تلگرام سبب شد سیاست رفع انحصار، ضربه بخورد.

به باور این کارشناس فرهنگی، رشد طبیعی پیام‌رسان‌های داخلی در آن زمان در حال رخ دادن بود و این پیام رسان ها داشتند کم کم رشد می‌کردند تا در زمان و شرایط مناسب روی پای خودشان بایستند، ولی فیلتر تلگرام سبب شد در زمانی که هنوز پشتیانی‌های فنی برای ظرفیت کاربر بالا در پیام رسان‌های داخلی فراهم نشده، عده زیادی از کاربران به سمت پیام رسان‌های داخلی هجوم بیاورند، در حالی‌که پیام رسان‌های داخلی، پیش بینی این تعداد کاربر را نمی کردند و با مشکل فنی مواجه شدند.

افراسیابی خاطرنشان می‌کند: وقتی پیام‌رسان‌های داخلی مشکل پیدا کردند، تصور کاربر ایرانی از پیام‌رسان داخلی، تصوری نامطلوب شد و در ذهن مخاطب به عنوان یک پیام‌رسان دارای نقص جلوه کرد.

اختلاف نظر در شورای عالی فضای مجازی

این کارشناس فضای مجازی معتقد است چنین تصویر نامطلوبی به ادامه مسیر پیام‌رسان‌های داخلی لطمه زد، در صورتی‌که اگر مصوبه شورای عالی فضای مجازی که رفع انحصار از تلگرام بود، پیگیری می‌شد، پیام رسان‌های داخلی می‌توانستند آرام آرام خودشان را مهیای حضور کنند و پس از آمادگی کامل، مورد استفاده قرار بگیرند تا تصور نامطلوبی هم در ذهن مردم شکل نگیرد.

افراسیابی می‌گوید: بر خلاف نظر کارگروه ها و شوراهای بالادستی به دلیل تعجیلی که در فیلتر تلگرام، توسط یک قاضی انجام شد، تصویری منفی از پیام‌رسان‌های داخلی در ذهن کاربران ایرانی شکل گرفت.

او درباره اینکه وقتی گفته می‌شود پیام‌رسان‌های داخلی توانایی پشتیبانی از تعداد کاربر چند ده میلیونی را ندارند، توضیح می‌دهد: این به معنای ناتوانی پیام‌رسان‌های داخلی نیست، بلکه به دلیل کارشکنی‌هایی است که سبب می‌شود تا آن پیام‌رسان از رشد طبیعی خودش بازبماند و ناقص متولد شود، به همین دلیل تصور شکست در ذهن مردم شکل می‌گیرد. در دولت نهم و دهم، طرح ریجستری گوشی‌های تلفن همراه شکست خورد و تصور مردم و رسانه‌ها این بود که این طرح دیگر قابل اجرا نیست، ولی در دولت یازدهم و دوازدهم این طرح با موفقیت اجرا شد؛ چون طرح به بلوغ و تکامل رسیده بود.

وی ادامه می‌دهد: در مورد پیام رسان‌های داخلی هم ماجرا همین است، فیلتر بی‌موقع تلگرام سبب شد پیام‌رسان‌های داخلی در شرایط نابالغی مجبور به تولد شوند و شکست بخورند و این تصور غلط در ذهن مردم شکل بگیرد که پیام رسان داخلی توان رقابت با مشابه خارجی‌اش را ندارد، در حالی‌که اگر پیام‌رسان‌های داخلی در شرایط طبیعی خودشان رشد می‌کردند، توان رقابت با تلگرام را داشتند. افراسیابی در پاسخ به اینکه وقتی شورای عالی فضای مجازی رأی به فیلتر تلگرام نداد، چرا به رأی آن قاضی اعتراض نکرد؟ خاطرنشان می‌کند: این ناشی از اختلاف نظر در بین اعضای شورای عالی فضای مجازی است؛ چون بین اعضای شوراهای سیاست‌گذاری و شوراهای تصمیم گیرنده در مورد این موضوع اختلاف وجود داشت، در حالی‌که باید اجازه می‌دادند سیر طبیعی خودش را طی کند؛ یعنی اگر دادگاه مربوط در اجرای فیلتر تلگرام تعجیل نمی کرد و اجازه می‌داد که سیر طبیعی خودش طی شود، پیام رسان‌های داخلی با قدرت متولد می‌شدند و می‌توانستند نظر کاربران ایرانی را جلب کنند.

رفع انحصار، نه فیلتر

افراسیابی با بیان اینکه درباره مواجهه با تلگرام، موافق رفع انحصار بوده و نه فیلتر می‌گوید: تمام تلاش ما این بود که در نشست‌های اقناعی و با فرهنگ‌سازی، سیر کوچ آرام و نرمی که از پیام رسان‌های خارجی به داخلی آغاز شده بود را سرعت ببخشیم، اما تصمیم سلبی فیلتر تلگرام به این سیاست ایجابی آسیب زد.

وی با بیان اینکه باید اجازه می‌دادیم پیام‌رسان‌های داخلی به مرور زمان شاهد یک رشد طبیعی باشند، عنوان می‌کند: وقتی یک بچه نارس به دنیا بیاید احتمال مرگش زیاد است.در مورد پیام رسان‌های داخلی هم این اتفاق افتاد؛ یعنی زمانی تلگرام فیلتر شد که پیام رسان داخلی نارس بود و ضربه خورد، ولی اگر صبر می‌کردیم که رشد طبیعی پیام رسان‌های داخلی اتفاق بیفتد، امروز شرایط خیلی فرق می‌کرد و این ذهنیت منفی که پیام رسان داخلی کارآمد نیستند، شکل نمی گرفت، ولی اکنون این ذهنیت منفی درباره دیگر پیام‌رسان‌های داخلی هم تسری یافته و اصلاح این ذهنیت نیاز به سال‌ها کار و فرهنگ‌سازی دارد تا به همان نقطه ای که قبلاً در آن قرار داشتیم، برسیم.  او که از مخالفان فیلتر پلتفرم‌های خارجی است و آن را راهکار درستی در تقابل با این حریف مجازی نمی‌داند، یادآور می‌شود: کارشناسانی که مدافع فیلترینگ هستند می‌گویند چون توان قانون‌گذاری نداریم، بهتر است فیلتر شود ولی کسانی که مخالف فیلترینگ هستند، نگاه جامعه شناسانه به موضوع دارند. ما با مردمی طرفیم که وقتی پلتفرمی را فیلتر کنید، این‌طور نیست که دیگر از آن استفاده نکنند، بلکه با نارضایتی و صرف هزینه بیشتر با فیلترشکن در آن پلتفرم فعالیت می‌کنند. از سوی دیگر ظرفیت‌های جایگزینی که در داخل کشور فراهم شده تا مردم از پیام‌رسان‌های داخلی استفاده کنند، می‌سوزد.