صحبتمان را با ساختار مدیریتی در حرم مطهر رضوی آغاز کنیم و برایمان بگویید مسئولیت ساخت و سازهای داخل حرم دقیقاً بر عهده چه بخشی است؟
با ابلاغ ساختار جدید آستان قدس و ایجاد مدیریت عالی حرم، در مدیریت‌های داخلی حرم مطهر هم تغییراتی ایجاد شد. در ساختار قبلی، بخشی به نام معاونت فنی و نگهداری وجود نداشت بلکه آنچه بود در قالب سازمان حریم حرم تعریف شده بود که اغلب خدماتش مربوط به بیرون حرم بود؛ اما در ساختار جدید بر اساس رهنمودهای تولیت معزز، معاونت فنی و نگهداری حرم شکل گرفت و ملزم به پیگیری همه امور فنی و عمرانی داخل حرم شد و مدیریت جامع‌تری نسبت به گذشته شکل گرفت تا برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها منظم‌تر شود.
گویا پروژه‌های تعریف شده متعددی در حرم مطهر معطل مانده بود؟
بله، پروژه‌های تعریف شده زیادی وجود داشت که شاید حتی برخی از آن‌ها از حدود 10 سال قبل توسط معاونت اماکن متبرکه به عنوان پروژه‌های مورد نیاز برای میزبانی بهتر از زائران اعلام شده بود اما به دلایلی از جمله حضور گسترده زائران و نبود فرصت مناسبی که اماکن متبرکه خالی و خلوت باشد، معطل مانده بود. البته دلایل خاص اداری، کامل نبودن مطالعات برخی طرح‌ها، همخوانی نداشتن با معماری حرم و مسائلی از این دست هم از جمله دلایل معطل ماندن طرح‌ها بود.
و انگار با شیوع کرونا، چنین فرصتی برای اجرای برخی اقدام‌های اساسی در داخل حرم مطهر فراهم شد، درست است؟
همین طور است، با شیوع کرونا و محدودیت‌هایی که در سراسر کشور از جمله اماکن متبرکه و حرم مطهر رضوی ایجاد شد، اگرچه این اتفاق برای همه خادمان امام رضا(ع) ناگوار بود اما مانع از خدمت‌رسانی نشد و برای آن برنامه‌ریزی کردیم تا بتوانیم حداکثر استفاده را از دوره خلوت‌تر شدن موقت حرم مطهر ببریم. جلسات متعددی را با موضوع بازسازی حرم برگزار کردیم و از متخصصان و هنرمندان برجسته و باتجربه کشور دراین جلسات دعوت کردیم. همزمان در اداره رسانه آستان قدس نیز یک تیم مستندسازی فعال کردیم تا بتوانیم تمامی اقدام‌ها را به عموم زائران و مجاوران گزارش بدهیم.
چارچوب کلی و خط و معیاری که برای پروژه‌ها تعریف کردید چه بود؟
چند خط مشی مهم مورد توجه ما بود؛ خط مشی نخست ما توجه به منویات رهبر معظم انقلاب در زمینه حفظ معماری حرم مطهر بود که آن را یک تکلیف عنوان کرده بودند. خط مشی دوم، بهره‌گیری حداکثری از فرصت ایجاد شده به خاطر کرونا بود تا بتوانیم در زمان محدودی که در اختیار داریم بیشترین بازدهی و نتیجه را داشته باشیم. خط مشی سوم هم این بود که اصلاحات زیرساختی و ضروری را انجام دهیم، مثالش هم اینکه مجبور شدیم حتی سیم‌کشی داخل روضه منوره را تغییر دهیم و یا در نقاطی کارهایی برای استحکام بنا داشته باشیم.
پس ممکن است به دلیل حفظ معماری قدیمی، زائران متوجه بسیاری تغییرات و مرمت‌های انجام شده در حرم نشده باشند؟
بله، البته این همان خواست و نیت ما بود که خوشبختانه محقق شد و با وجود اجرای پروژه‌های متعدد، حرم مطهر در چشم و ذهن زائران به همان شکل همیشگی باقی مانده است، اما با کمی دقت و ریزبینی می‌شود متوجه این اقدام‌ها شد. متخصصان به خوبی متوجه گستردگی این کارها می‌شوند، اما طبیعتاً ممکن است بسیاری از زائران به دلیل اینکه ما به عمد تغییری در معماری‌های حرم ایجاد نکرده‌ایم، متوجه برخی کارها نشوند. اما به طور مثال در رنگ‌آمیزی جدید و تغییر آینه‌های بسیاری از نقاط حرم، کار بزرگ و گسترده‌ای انجام شده است و اگر کمی با ظرافت نگاه شود، تازگی آن‌ها قابل مشاهده است. برای مثال اگر توجه کرده باشید، در کنار مقبره شیخ بهایی در جدیدی باز شده اما تغییر محسوس مشاهده نمی‌شود زیرا جنس و نوع در و آینه‌کاری آن با ظرافت فراوان انجام شده، به گونه‌ای که با بافت قدیمی همخوانی دارد و به زائر احساس جدید بودن نمی‌دهد. یا اینکه در برخی اماکن، شیب سطوح تغییر کرده است؛ برای مثال در ورودی راهرو دارالسرور به دارالسلام این اتفاق رخ داد و شیب 12 درجه به 5 درجه کاهش یافت که طبیعتاً این تغییرات زیرساختی چندان نمود عینی ندارد و قابل مشاهده نیست. نکته جالبی که باید در اینجا به آن اشاره کنم این است که در این عملیات عمرانی، تعدادی آثار تاریخی هم پیدا شد که به موزه حرم رضوی منتقل کردیم تا این گنجینه تاریخی، پربارتر شود.
به نظر می‌رسد لازم است کمی بیشتر درباره تغییراتی که در حرم مطهر انجام شده، توضیح دهید تا همه بدانیم چه کارهایی صورت گرفته است.
کار عمرانی ما از نوک گنبد آغاز شد و تا جزئی‌ترین بخش‌های اماکن پیش رفت. تعمیرات اساسی گنبد مطهر حدود 45 روز زمان برد، سرداب مقدس، ضریح مطهر، روضه منوره، رواق‌های منتهی به روضه منوره، نقطه نقطه رواق‌ها و صحن‌ها، کل درهای چوبی که داخل روضه منوره دیده می‌شود تغییر پیدا کرد و حجم گسترده از فعالیت‌های عمرانی هم در مسجد گوهرشاد انجام شد. تمام گنبد مطهر در 45 روز به صورت اساسی تعمیر شد.
ما حدود 300 امریه عمرانی از سوی تولیت محترم داشتیم و حدود 480 پروژه تعریف شد که برخی‌شان پروژه‌های خیلی بزرگی بود. مثلاً تغییر رنگ درهای صحن بعثت یکی از پروژه‌های بزرگ بود که حدود دو ماه به شکل شبانه‌روزی و در سه شیفت انجام می‌شد و در هر شیفت هم 70 نفر مشغول کار بودند. در کنار آن پروژه‌های کوچک متعددی مثل بازسازی آینه‌کاری‌ها و کاشی‌کاری‌های آسیب‌دیده هم داشتیم که انجام شد. یکی از کارهای اساسی، مربوط به روضه منوره و تغییرات اساسی مورد نیاز در آن بود.
برای این پروژه‌ها، اولویت‌بندی خاصی هم مد نظر داشتید؟
بله، اولویت اول ما ضریح مطهر بود؛ دلیلش هم این بود که در اطراف ضریح به دلیل شست‌وشوهای انجام شده در طول زمان و درز کردن آب، پوسیدگی‌ها و آسیب‌هایی به وجود آمده بود که باید ترمیم می‌شد. میله‌های فلزی استفاده شده در ضریح پوسیده شده بود و شواهد و مستندات هم نشان می‌داد که اگر مرمت آن با تأخیر صورت گیرد، امکان بروز حادثه در زمان حضور جمعیت در اطراف ضریح وجود داشت.
اتفاقاً وقتی مستندات را مشاهده کردیم و متوجه حساسیت این موضوع شدیم، از این نظر برای خودمان هم عجیب بود که گویی در آن ایام حرم رضوی بسته شد تا ما فرصت ترمیم ضریح را داشته باشیم، این قطعاً یکی از عنایت‌های خود امام رضا(ع) بود. بنابراین با محوریت ضریح مطهر کار را شروع کردیم که خوشبختانه اقدام‌های بسیار خوبی انجام شد.
پس از ضریح مطهر، به سراغ تغییر آینه‌ها رفتیم و آینه‌کاری حدود 300 نقطه از روضه منوره و رواق‌های متصله را تغییر دادیم. در این 10 ماه حدود 150 استادکار به صورت روزانه در حرم مشغول بودند و حجم کار عظیمی اعم از گچ‌کاری، بنایی، سنگ‌کاری، سنگ‌سابی، سیم‌کشی، نورآرایی، خطاطی، نجاری، نقاشی، آینه‌کاری، کاشی‌کاری، طلاکاری، نقره‌کاری، شیشه‌بری و... انجام شد. نکته جالب اینکه برخی از این افراد داوطلبانه پای کار آمدند و حتی هزینه مواد اولیه مورد نیازشان را هم خودشان تأمین کردند. برخی از این کارها هم خیلی تخصصی و زمانبر بود؛ مثلاً تیم مرصع‌کاری که یکی از اعضای هیئت علمی دانشگاه اصفهان در آن حضور داشت و کارهای بزرگی در حوزه خزانه ملی و جواهرات ملی داشتند، 58 روز میهمان حرم بودند تا در حوزه مرصع‌کاری روضه منوره کار علمی کنند.
لازم است این را هم بگویم که در این ایام، برخی از آثار و جواهرات اهدایی به حرم مطهر که در اتفاقاتی مثل بمب‌گذاری کنده شده بود و در خزانه آستان قدس نگهداری می‌شد، ترمیم و دوباره در محل سابق نصب شد.
ممکن است این پرسش هم در ذهن برخی فرهنگ‌دوستان ایجاد شود که آیا در انجام این تغییرات، به ضوابط و استانداردهای میراث فرهنگی برای حفظ و احیای اماکن تاریخی نیز توجه شده است؟
همان طور که اشاره کردم، خط مشی اصلی ما توجه به منویات رهبر معظم انقلاب درباره حفظ معماری حرم بود، بر همین اساس استانداردهایی که ما در حرم مطهر برای خودمان تعیین کرده‌ایم، فراتر از استانداردهای میراث فرهنگی است و به آن پایبندیم. با وجود این در کارگروهی که برای اجرای این پروژه‌ها تشکیل دادیم، از سازمان‌ها و مجموعه‌های مرتبط هم دعوت کردیم. مثلاً علاوه بر حضور تیمی از کارشناسان وزارت میراث فرهنگی، شخص دکتر مونسان؛ وزیر محترم هم از روند اجرای کار بازدید داشتند و صحبتشان این بود که با توجه به دقت و ظرافتی که در بازسازی حرم مطهر وجود داشته، از آستان قدس رضوی قدردانی می‌کنند. یا مثلاً دکتر حسینی؛ معاون هنری وزیر ارشاد به عنوان یک صاحبنظر به جلسات کارگروه دعوت شدند و به دفعات در مدت اجرای پروژه‌ها، نظرات اصلاحی خودشان را اعلام کردند. خاطرم هست بار آخری که به حرم مشرف شدند، این طور گفتند که کارهای انجام شده «مشعوف‌کننده» است.
علاوه بر آن از مشورت استادان صاحبنظر مثل دکتر بلخاری نیز در چند نوبت بهره گرفتیم. مثلاً خاطرم هست که ایشان در بازدید از روند احیای بنای هشت ضلعی الله‌وردی‌خان که توسط معماران اصفهانی ساخته شده، گفتند مشابه این معماری حتی در خود اصفهان هم نیست و زیبایی آن از کل معماری‌های اصفهان بیشتر است. یکی از ویژگی‌های این بنا این است که می‌توان از پنجره آن، گنبد منور رضوی را هم دید که یکی از زیبایی‌های این اثر معماری است.
احیای توحیدخانه حرم هم یکی از کارهای مهمی بود که تحسین کارشناسان میراث فرهنگی را نیز به همراه داشت. این فضا متعلق به بیش از هزار سال پیش است که در 60 سال اخیر تقریباً به طور کامل محو شده بود اما با درایت و تأکید تولیت آستان قدس رضوی احیا شد و نکته مهم اینکه شخص تولیت دائماً از روند اجرای این پروژه بازدید می‌کردند.
توحیدخانه در روزهای مختلف رنگ‌آمیزی شده بود اما با دستور تولیت، نظرات حدود 40 نفر از کارشناسان و هنرمندان گرفته شد و در نهایت در یک تصمیم جمعی، به این نتیجه رسیدیم که رنگ‌ها برداشته شود و سنگ اصلی احیا شود.
در خصوص نورآرایی ضریح برایمان بگویید.
در همان ایام که کار عمرانی اطراف روضه منوره را انجام می‌دادیم، متوجه شدیم یکی از مشکلاتی که در داخل ضریح ایجاد شده به خاطر دو پرژکتوری بود که گاهی استفاده می‌شود و منجر شده منبت‌کاری‌های داخل ضریح آسیب ببیند. اتفاقاً نقدهایی هم درباره نوع نور آن مطرح شده بود و برخی معتقد بودند نور سبز این پرژکتور مشابه خیلی از نورآرایی‌هایی است که جاهای مختلف شهر استفاده می‌شود، در حالی که انتظار بود نور داخل ضریح، متفاوت و مختص خودش باشد. بنابراین در نهایت، هم برای جلوگیری از آسیب‌رسانی بیشتر و هم برای تغییر رنگ، این دو پرژکتور تغییر کرد. علاوه بر آن لامپ‌هایی که در داخل روضه منوره وجود داشت که هم مصرف برق بالایی داشت و هم نورشان یکنواخت نبود، در حالی که در دوره کرونا که زائران باید از فاصله دور زیارت می‌کردند، ما نیاز به نورآرایی بهتر ضریح داشتیم و تصمیم گرفتیم از لامپ‌های ال.ای.دی مناسب استفاده کنیم. در مجموع کار نورآرایی ضریح به خاطر حساسیت و اهمیتی که داشت، توسط یک کارگروه و زیر نظر مستقیم تولیت معزز دنبال شد تا نوری اختصاصی متناسب با فرهنگ دینی، تاریخچه ضریح و محیط روضه منوره آماده شود.
در روند اجرای این پروژه یک اتفاق خاص هم رخ داد که بد نیست به آن اشاره کنم؛ با توجه به اینکه تأکید داشتیم باید از بهترین و باکیفیت‌ترین امکانات و تجهیزات برای نورآرایی ضریح استفاده شود، دوستان فنی ما به این نتیجه رسیده بودند که از لامپ‌های ال.ای.دی آلمانی استفاده شود اما پیش از اجرای این تصمیم یکی از خادمیاران ما که در بخش ویلچر خدمت می‌کرد، برای تأمین لامپ‌های ال.ای.دی باکیفیت اعلام آمادگی کرد و در نهایت تصمیم این شد که از توان داخلی برای تأمین ال.ای.دی‌های داخل ضریح استفاده شود.
به نکته‌ای اشاره کنم که حتماً برای شما هم جالب خواهد بود؛ تراز کار بازسازی حرم مطهر آن قدر بالا بود که حتی در مواردی مستقیماً نظر رهبر معظم انقلاب گرفته شد. مثلاً خاطرم هست برای انتخاب اشعاری که می‌خواستیم روی سنگ‌ها حک شود، تولیت معزز نظر حضرت آقا را جویا شده بود. ایشان گفته بودند خوب است که از اشعار آقای شفق استفاده کنیم، به همین دلیل اشعاری انتخاب شد و برای رهبر انقلاب ارسال کردیم تا نظر قطعی ایشان را دریافت و اجرا کنیم.
از ظرفیت‌هایی مثل وقف و نذر هم در این روند استفاده شده است؟
بله طبیعی است بخشی از این کارها به صورت سازمانی و بخشی نیز توسط پیمانکاران بیرونی و برخی هم با محوریت و مسئولیت هنرمندان مجموعه آستان قدس رضوی انجام شده است. جالب است که بگویم برخی از هنرمندان و متخصصان که در احیای حرم کنار ما بودند، خودشان بانی این کار بودند؛ مثلاً در حوزه شیشه یکی از کارخانجات بزرگ، تأمین تمام شیشه مورد نیاز ما را به صورت رایگان تقبل کرد. به بهانه این مرمت‌ها پیوند ما با خیرانی که قصد مشارکت در پروژه‌های داخل حرم را داشتند هم نظام‌مند شد و در حال حاضر شکل خوبی به خود گرفته است و با همت مردم بخش قابل توجهی از هزینه‌های بازسازی از محل مشارکت ناذران و واقفان تأمین شد.
نظر شما