سفری که هر چند به اجبار شکل گرفت ولی با مدیریت امام رضا(ع) بدل به فرصتی تاریخی شده و به گفته حجت‌الاسلام فؤادیان در نهایت منجر به گسترش جغرافیای تشیع و گفتمان اهل بیت(ع) شد. ما در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام محمدرضا فؤادیان، دبیر علمی اندیشکده مهدویت در خصوص آثار تاریخی و تمدنی این سفر گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
جناب فؤادیان، ۲۵ ذی‌القعده سالروز هجرت تاریخی حضرت رضا(ع) از مدینه به مرو است که روز زیارتی حضرت نیز است. فلسفه تأکید بر زیارت به‌خصوص حضرت علی بن موسی الرضا(ع) چیست؟
امام رضا(ع) می‌فرمایند: مأمومین، عهد با امام دارند و آن عهد، زیارت است. ما اگر در زمان حجت‌های الهی بودیم باید به زیارت این امام‌ها می‌شتافتیم کما اینکه خودِ حج مقدمه زیارت امام است. خداوند در قرآن می‌فرماید: «واذن فی الناس بالحج» یعنی ای ابراهیم به مردم اعلام کن به حج بیایند؛ دلیلش چیست؟ در ادامه اضافه می‌کند: «یأتوک...» تا به نزد تو (ابراهیم) بیایند. بنابراین حج نیز مقدمه حاضر شدن نزد ولی خداست. مردم وقتی به حج می‌رفتند اگر امام در مکه بود، به نزد امام می‌آمدند و اگر در مدینه حضور داشتند، برای زیارت راهی مدینه می‌شدند؛ به همین دلیل است که گفته‌اند: «تمام الحج لقاء الامام» یعنی تمام بودن حج به زیارت امام است.
روایات زیادی نیز داریم که راویان در ایام حج نزد امام می‌رسیدند و کسب تکلیف می‌کردند. یعنی روح حاکم بر همه دین، امامت و ولایت است. اگر در زمان امام باشیم، به محضر امام می‌رسیم و اگر در زمان وجود ظاهری امام نباشیم، وظیفه ما زیارت است. اهل بیت(ع) هم هوشمندانه معارفی را که شیعه نیاز دارد در زیارت و زیارت‌نامه‌ها گنجانده‌اند. زیارت امام رضا(ع) نسبت به زیارت سایر معصومین(ع) فضائل ویژه‌ای دارد که دلیل دارد. امام موسی بن جعفر(ع) می‌فرمایند: «من زار قبر علی... » هر کس فرزندم رضا را زیارت کند اجری که خداوند برای او در نظر می‌گیرد اجر ۷۰ حج است. راوی تعجب می‌کند و می‌گوید: ۷۰ حج؟ حضرت می‌فرماید: بلکه ۷۰ هزار حج. راوی بسیار تعجب می‌کند و امام ادامه می‌دهد.
خب امام رضا را چه کسی زیارت می‌کند؟ از نظر فرقه‌ای زیارت امام رضا(ع) مهم می‌شود، چرا؟ زیارت امام حسین(ع) که این‌قدر در روایات مورد تأکید است، زیارتی است که زیدی‌ها و اهل سنت هم می‌روند، ولی کسی به زیارت امام رضا(ع) می‌رود که آخرین انشعاب شیعه که واقفیه است را پشت سر گذاشته و ولایت امام رضا(ع) را قبول کرده باشد. ولایت امام رضا(ع) یعنی ولایت ائمه اثنی‌عشر؛ به این خاطر زیارت ایشان مهم است. از نظر دیگر همه اهل بیت(ع) یا در مدینه و یا در عراق هستند، یعنی ائمه‌ای که در مدینه هستند زیر ولایت نبی اعظم(ص) و آن‌هایی که در عراق هستند، زیر ولایت امیرالمؤمنین هستند. امام رضا(ع) از این دو امام و دو جریان ولایت دور افتاده و غریب الغرباست.
اگر بخواهیم به ماجرای هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو بپردازیم، آثار این سفر به لحاظ تمدنی برای تشیع چه بود؟
امام رضا(ع) ۲۰ سال امامت کرد، ۱۸ سال از آن را در مدینه بود و از مدینه که بیرون آمد و در توس به شهادت رسید. حضرت برای چه به اینجا آمد؟ آمد و جغرافیای شیعه را توسعه داد. اهل‌بیت(ع) تأکید کرده‌اند به زیارت امام رضا(ع) بروید که خود این موضوع سبب می‌شود معارفی که در مکه، کوفه و عراق بوده به منطقه خراسان آورده شود. این مسئله سبب می‌شد تا اینجا و در سایه امام رشد پیدا کنند. به این ترتیب آن تمدنی که امام رضا(ع) پایه‌گذاری کرد، توسعه پیدا کرد. می‌دانیم تا زمان تیمور مرقد امام رضا(ع) را کسی نساخته بود یعنی امام در روستایی دفن شده بود که در اطراف آن، نیشابور که شهر مهمی به حساب می‌آمد وجود داشت. خود مرو شهر مهمی بود، هرات نیز شهر مهمی بود که پایگاه شعر و ادب به حساب می‌آمد. مرو پایگاه سیاسی و نیشابور مرکز علم بود. بسیاری از دانشمندان مثل مسلم نیشابوری، حاکم نیشابور در نیشابور بودند. امام در میان این سه شهر مهم، به دنبال ایجاد یک شهر کاملاً شیعی بود که این اتفاق با محوریت مزار حضرت رضا(ع) اینجا در خراسان و مشهد افتاد. بنابراین می‌بینیم در ادبیات دینی ما به زیارت امام رضا(ع) تأکید فراوانی شده و می‌توانیم آن را یک زیارت خاص بدانیم.
امامزاده‌هایی که در این مسیر هستند همه به برکت وجود امام رضا(ع) آمده‌اند. یعنی اگر حضرت معصومه(س) در قم است و امروزه قمی وجود دارد و علوم اهل بیت(ع) از آنجا به جهان مخابره می‌شود همه به برکت سفر امام رضاست. هر چه پیش می‌رویم می‌بینیم برکات این سفر زیادتر می‌شود.
از آنجایی که مطالعات زیادی نیز در حوزه مهدویت دارید، هجرت امام رضا(ع) و این زیارت چه نسبتی با مسائل مربوط به ظهور پیدا می‌کند؟
در ادبیات دینی ما کسی به عنوان سیدخراسانی آمده که زمینه‌ساز حکومت امام مهدی(عج) است. قیام سیدخراسانی در حقیقت از آثار و برکات حضرت رضا(ع) به خراسان است. تمدن نوینی که امام رضا(ع) با سفرش آغاز کرد بدل کردن تهدیدی از ناحیه مأمون و هارون به یک فرصت به‌واسطه این هجرت تمدنی بود. احادیثی که از امام رضا(ع) در خصوص امامت و ولایت بیان شده برای امامان قبل بیان نشده است.
ما حدود ۵۰۰ حدیث از امام رضا(ع) در خصوص امامت و ولایت داریم. حتی ایشان می‌داند امام بعد از او در طفولیت به امامت می‌رسد و بر همین اساس معارفی در خصوص جایگاه امامت از لسان مبارک امام رضا(ع) صادر می‌شود. در کنار آثار و برکات این سفر ما نیز که مأمور به زیارت هستیم، مشمول این برکات قرار می‌گیریم. برای مثال وقتی وارد حرم می‌شویم می‌گوییم سلام بر آقایی که ما را می‌بیند و صدای ما را می‌شنود؛ زائر با گفتن این جملات به این می‌رسد که امام حاضر است، می‌بیند و می‌شنود، بنابراین با امام حی و حاضر خودمان یعنی حضرت بقیه الله نیز چنین ارتباطی می‌گیرد. این‌ها همه به برکت سفر امام رضا(ع) و زیارت ایشان است.
نقش این قضایا در زمینه‌سازی ظهور از نظر شما چیست؟
در طول تاریخ، حرکت امام رضا(ع) و زیارتش برای جامعه شیعی یک فرصت ویژه به حساب آمده است. الان نیز که می‌گویند ۲۳ و ۲۵ ذی‌القعده روز زیارتی خاص امام رضاست عده‌ای از شیعیان که مشتاق هستند در این ایام توجه خاص به مشهد دارند. ببینید چقدر در این رفت و برگشت‌ها آثار معنوی است. حرم مطهر یقیناً از مصادیق آیه شریفه «فی بیوت اذن الله ان ترفع» است. در کدام خانه شبانه‌روز ذکر خدا گفته می‌شود؟ مساجد را می‌بینید که در ایام نماز باز می‌شود. خود مکان‌های زیارتی این ظرفیت را ندارند اما خانه‌های اهل بیت(ع) به خصوص حرم امام رضا(ع) با این شکوه و عظمتی که دارند هر موقع از شبانه‌روز مشرف شوید می‌بینید یکی در حال نماز و ذکر و عبادت است. همین خداخواهی است که این مکان را محور توحید قرار می‌دهد و سبب می‌شود این معارف اسلامی و شیعی علاوه بر تشخیص و پابرجایی از طریق همین سفرهای زیارتی به دیگر نقاط منتقل شود. این‌ها همه آثار و برکات می‌شود. حالا اگر می‌خواهیم زمینه‌سازی ظهور اتفاق بیفتد و پایه‌های حکومت ولی خدا هم محقق شود، باز هم یکی دیگر از نقاطی که می‌تواند اضطرار به حجت و بلوغ فکری نیاز بشر به امامت و ولایت را برساند این زیارت‌هاست. زیارت امام رضا با توجه به تأکیدهایی که شده می‌تواند این مهم را بهتر انجام بدهد. وقتی انسان در حرم امام قرار می‌گیرد، خود را تحت مدیریت ولی خدا قرار می‌دهد.
از همان ابتدا خدا را می‌خواند، اذن و اجازه برای ورود به حرم می‌گیرد و کل تاریخ اسلام در ذهن او مرور می‌شود. به عبارتی انسان به این می‌رسد که وقتی می‌خواهد به خانه ولی خدا برود باید اذن بگیرد چرا که ملائکه اینجا هستند. «اتاذن لی یا رسول الله! اتاذن لی یا ملائکه الله» این عبارت‌ها را که مرور می‌کند از قضایای تاریخی این موضوع آگاه می‌شود. همین معارف و اذن است که سبب می‌شود انسان از همان ابتدا دلش را تحت مدیریت امام قرار دهد. امامی که حی و حاضر است و می‌بینید و می‌شنود. همین آدابی که ذکر شده ازقبیل اینکه پس از وارد شدن، قدم‌ها را آهسته بردارد و ذکر توحید بگوید و مشاجره نکند، سبب می‌شود متنی که برای زیارت امام انتخاب می‌کند، حاوی مسائل اعتقادی باشد. مباحث اعتقادی بسیاری مانند توحید، نبوت، امامت، معاد، رجعت، استغفار، توبه و وساطت فیض حجت خدا در این زیارت‌ها آمده است. زائر تحت چنین درس‌هایی در مدرسه زیارت امام رشد پیدا می‌کند و به بلوغ فکری می‌رسد تا حجت‌خواه شده و برای ظهور آمادگی پیدا کند.
نظر شما