قدیمی‌های مشهد با این مسئله، از طریق یک اصطلاح عامیانه به نام «زوّار کشی» آشنا هستند. به طور کلی، بخش مهمی از امکانات شهری در راستای خدمت‌رسانی به زائران قرار داشته و دارد و البته، مسئولان در این امر مهم، تنها نبوده و نیستند. هنوز هم در مشهد، افراد دست به خیری زندگی می‌کنند که بخشی از منزل شخصی خود را در ایام خاصی از سال، در اختیار زائران امام رضا(ع) قرار می‌دهند. این سنت، یعنی پذیرایی کردن از زائران، یک سنت دیرپا در میان مردم مشهد است که متأسفانه پژوهش دقیق و جامعی درباره آن صورت نگرفته. به هر حال، در این هزار و ۲۰۰ سال، روند اسکان و پذیرایی زائران حرم مطهر امام رضا(ع) تغییرات گسترده‌ای را به خود دیده ‌است که مرور تاریخ آن، خالی از لطف نیست.

میهمانپذیرها؛ نخستین ساختمان‌های اطراف حرم

زنده‌یاد عزیزالله عطاردی، خراسان‌شناس نامدار معاصر، در جلد دوم کتاب «فرهنگ خراسان» می‌نویسد: «مشهد مقدس رضوی از روزی که به یک مرکز زیارتی تبدیل شد و زائران از اطراف و اکناف به طرف آن مرقد مطهر روی آوردند، نیازمند محلی برای سکونت و استراحت [زوار] شد؛ زائران و مسافران پس از انجام مراسم زیارت و عبادت به جایی احتیاج دارند که در آن اندکی آرام گیرند و غذا و طعامی بخورند ... بنابراین نخستین بنا در جوار بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع) زوارخانه و مسافرخانه بود که زائران پس از زیارت در آنجا سکونت کرده و غذایی بخورند و استراحت کنند». درباره این دیدگاه، مستند یا شواهد تاریخی در اختیار نداریم، اما حقیقت آن است که غیر از این نمی‌توان تصور کرد. به احتمال زیاد، تأسیسات و بناهایی برای این منظور در اطراف حرم رضوی، طی قرون اولیه وجود داشته ‌است که امروزه از آن‌ها بی‌خبریم؛ اینکه قنات سناباد در عصر سامانی و غزنوی برای آبرسانی به مشهد ترمیم شد و توسعه یافت، فقط برای رساندن آب به ساکنان معدود مشهد نبوده‌ است و زائران سهم عمده‌ای از این فعالیت‌های عمرانی را به خود اختصاص می‌دادند.

حکایت کاروانسراها

اسکان مسافران در شهرهای قدیمی ایران، در مکان‌هایی به نام کاروانسرا صورت می‌گرفت. هرچند بسیاری از شما خوانندگان عزیز، احتمالاً این نام را برای اطلاق به اقامتگاه‌های بین‌راهی شنیده باشید، اما کاروانسراهای شهری و حاشیه شهر، در واقع نقش هتل‌ها و مسافرخانه‌های امروزی را ایفا می‌کردند. پیش از ساخت مسجد گوهرشاد، در بخش غربی آن کاروانسرایی از دوره سلجوقیان وجود داشت که در بین زائران معروف بود. افزون بر این، آستان‌قدس رضوی هم مکان‌هایی را برای اقامت زائران و میهمانان خاص خود در نظر می‌گرفت؛ مکان‌هایی مانند «بالینگاه» که در قسمت‌های قبلی رواق به آن اشاره کردیم. توسعه ساخت کاروانسراهای مشهد، از دوره صفویه به بعد آغاز شد. بخش مهمی از این کاروانسراها، موقوفه بودند؛ به این معنا که درآمد حاصل از آن‌ها، وقف امور خاصی شده ‌بود. هنری دالمانی، جهانگرد فرانسوی که حدود ۱۱۰ سال پیش به مشهد سفر کرد، در خاطرات خود به انواع اتاق‌ها و نوع خدماتی که در این کاروانسراها ارائه می‌شد، اشاره می‌کند. براساس گزارش او، مکان، مساحت و امکانات یک اتاق، در میزان اجاره آن تأثیر داشت، اما در مجموع «هر کسی می‌توانست در این کاروانسراها، براساس وُسع و پولی که داشت، مکانی را برای اقامت و استراحت تهیه کند». برای کسانی که در راه مانده بودند یا بر اثر اتفاقات گوناگون، مایملک و نقدینگی خود را از دست می‌دادند هم، امکاناتی در نظر گرفته می‌شد و آن‌ها می‌توانستند با وجوهات شرعی، پس از اقامتی کوتاه در مشهد و انجام زیارت، به شهر خود باز گردند.

تحول؛ از کاروانسرا تا حسینیه و مسافرخانه

طی ۲۰۰ سال اخیر، ساکن شدن زائران در تکیه‌ها و حسینیه‌ها باب شده ‌است. از آنجا که این اماکن، محدودیت‌های شرعی مساجد را نداشتند، می‌توانستند میهمانپذیر مناسبی، به‌ویژه در ایام زیارتی حرم مطهر باشند. بعدها، به‌تدریج مردم شهرهای مختلف با خرید منازل بزرگ اطراف حرم رضوی، حسینیه‌های اختصاصی برای اهالی دیار خود ایجاد می‌کردند و به این ترتیب، مردم هر دیار می‌توانستند هنگام سفر به مشهد و در ایام زیارت، مکانی مناسب و مشترک با دیگر همشهریان خود را در اختیار داشته ‌باشند. در اواخر دوره قاجار، به‌تدریج ایجاد میهمانخانه‌های مدرن در مشهد آغاز شد. این میهمانخانه‌ها، عموماً در اطراف حرم مطهر ساخته می‌شدند و برخی از آن‌ها بسیار مجلل بودند. براساس گزارش محمدتقی مدرس رضوی و همکارانش در کتاب «گزارش مکتب شاپور»، شهر مشهد در سال ۱۳۱۳ سه هتل و میهمانسرای بین‌المللی داشت؛ مثل هتل پارس با ۱۶ اتاق که قدیمی‌ترین هتل فعال تاریخ ایران است. میهمانخانه شرق که با داشتن ۱۴ اتاق که بیشتر مختص افراد متمول یا جهانگردان بود و به دلیل قیمت بالا و فاصله داشتن از حرم مطهر، چندان با رغبت زائران روبه‌رو نمی‌شد. به همین دلیل، مسافرخانه‌ها که در این دوره، به‌تدریج جای کاروانسراها را گرفتند، رونق بسیاری داشتند. محمدتقی مدرس رضوی که گزارش او مربوط به حدود ۱۰۰ سال پیش است، از ۳۳ باب مسافرخانه نام می‌برد که در بخش‌های مختلف شهر و با محوریت حرم مطهر ساخته شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته بودند؛ مثلاً مسافرخانه‌های «حسینی» و «زیارتی» در کوچه حاشیه مسجد گوهرشاد قرار داشتند که امروزه آن محل، به بست شیخ بهایی تبدیل شده ‌است. یا مسافرخانه «اسلامی» با ۲۷ اتاق، در حاشیه بست بالا (بست شیخ طوسی) واقع شده ‌بود. از دیگر مسافرخانه‌های قدیمی مشهد می‌توان به «هادی»، «باشی‌زاده»، «شاهسوار»، «اطمینان»، «زنجانی» و «تودرباری» اشاره کرد. افزون بر این‌ها، اتاق‌هایی که بر فراز مغازه‌های واقع در بازارهای اطراف حرم، مانند بازار حکاک‌ها و ... قرار داشت هم، محل مورد علاقه زائران حرم رضوی برای اسکان بود؛ مکان‌هایی که هم در مجاورت اماکن متبرکه قرار داشت و هم از بازار، حمام و دیگر مراکز خدماتی فاصله چندانی نداشت. امروزه مکان‌های اسکان زائران توسعه فراوانی یافته ‌است و در سال‌های اخیر، با همت آستان‌قدس رضوی و حمایت برخی بزرگان و مراجع، میهمانپذیرهای ارزان‌قیمتی برای اسکان زائران کم‌بضاعت تأسیس شده ‌است.