قدس آنلاین – وحید اکرمی: رودخانه های هیرمند و هریرود ۲ رودخانه مشترک و مرزی بین کشورهای ایران و افغانستان هستند. سالهای سال این رودخانه ها حجم بالایی از آب را از کوههای مرتفع افغانستان حمل و پس از طی مسیری طولانی، تحویل رودها و دشت ها در ایران می دادند. هرچند که هریرود در ایران متوقف نشده و پس از همدستی با کشف رود مسیرش را به سمت ترکمنستان کج می کرد. اما مدتی است که این دو رودخانه بزرگ و حیاتی در عمل حجم آب قابل توجهی را به ایران نمی آورند و در بسیاری از روزهای سال تقریبا خشک هستند. دلیل عمده این موضوع را می توان علاوه بر وقوع خشکسالی های پیاپی، احداث سدهای بزرگ بر رودخانه های مرزی توسط دولت افغانستان دانست. برای بررسی وضعیت رسیدگی به حق آبه ایران از این دو رودخانه براساس قوانین بین المللی با دکتر حجت میان آبادی به گفتگو پرداختیم. او دارای مدرک دکتری در زمینه هیدروپلیتیک و دیپلماسی آب از دانشگاه صنعتی دلفت هلند بوده واکنون استادیار مهندسی آب دانشگاه تربیت مدرس تهران است. متن این گفتگو به شرح زیر است.

آقای دکتر میان آبادی، آیا قوانین بین المللی شفافی وجود دارد که ایران بتواند براساس آن به حق آبه خود از رودخانه های مرزی با افغانستان برسد؟

در قوانین و حقوق بین الملل آب های مشترک فرامرزی، دو دسته از قوانین موجود است. یکی از آنها مربوط به قوانین آب های آزاد با قابلیت کشتیرانی است و دیگری مربوط به آن دسته از آبهای فرامرزی است که امکان کشتیرانی در آن موجود نیست.

اصلی ترین کنوانسیون در حقوق بین الملل آب که حقوق نسبتا نوپایی نسبت به دیگر حقوق است، کنوانسیون ۱۹۹۷ سازمان ملل هست و در عمل اجرای آن از سال ۲۰۱۴ برای کشورهای عضو الزامی شده است. مهمترین نکته ای که درخصوص قواعد و قوانین بین الملل در این کنوانسیون وجود دارد این است که منابع آبی که بین کشورها مشترک هستند تنها متعلق به کشوری که در بالادست قرار داشته و درآن کشور جاری شده اند نیست. کشور بالادست باید حق آبه و حقوق کشور پایین دست را در نظر گرفته و مصرف خود را برآن اساس تنظیم نماید. نکته دیگری که در این قانون وجود دارد این است که بهره برداری از منابع آب در کشور بالادست نباید آسیب جدی به کشور پایین دست وارد نماید. در غیراینصورت قابلیت پیگیری در مجامع بین الملل وجود دارد.

از آسیب رسانی جدی سخن گفتید. در این قانون آسیب رسانی جدی به چه معنی است و حجم آب باید چقدر کاهش پیدا کند تا شامل آن شود؟

این کلمه کم و بیش درحقوق بین الملل دارای ابهام است. آسیب ها می تواند در حوزه ها و مناطق مختلف متفاوت باشد، لذا مصادیق را نمی توان به صورت دقیق بیان کرد. آسیب ممکن است به صورت انسانی باشد و یا به صورت های اقتصادی، امنیت و سلامت، محیط زیستی و... اتفاق بیافتد. تمام این موارد می تواند مصداق آسیب رسانی جدی قرار بگیرد.

چگونه باید حق آبه خود را از افغانستان بگیریم؟

ایران با افغانستان دو رودخانه مرزی و مشترک به نام های هیرمند و هریررود دارد. درخصوص هیرمند قراردادی در سال ۱۳۵۱ با افغانستان منعقد شده است و در آن مکانیزم هایی برای اعتراض در نظر گرفته شده است. از جمله این مکانیزم‌ها، این است که کشوری که به عدم پایبندی کشور همسایه به مفاد قرارداد معترض است می تواند از طریق مذاکره ودرمرحله بعد میانجیگری دیگر کشورها و پس از آن حکمیت، پیگیری کند. باتوجه به اینکه ایران بنای ارتباط دوستانه با کشورهای همسایه از جمله افغانستان را دارد تاکنون راجع به عدم پایبندی افغانستان به قرارداد ۱۳۵۱ وارد مکانیزم های از پیش تعیین شده، نگردیده و تنها اقدام ایران، اعتراض رسمی به این کشور بوده است.

در رابطه با رودخانه هریررود نیز باید گفت که قراردادی بین دو کشور وجود ندارد. به همین دلیل مکانیزم مشخصی برای حل اختلافات موجود نیست. هر چند افغانستان عضو کنوانسیون ۱۹۹۷ بین الملل هم نبوده و به همین دلیل اجرای مفاد این کنوانسیون برای این کشور بصورت مستقیم الزامی نیست. اما برخی از اصول مندرج در این کنوانسیون، اصول بین المللی عرفی هستند که مورد پذیرش جامعه بین الملل قرار گرفته است و همه کشورها (کشورهای عضو و غیرضو) موظف و متعهد به اجرای آن ها هستند. البته این موضوع در علم حقوق بیان شده و قابل بحث است اما در ساختار جامعه بین الملل و چیدمان اعضای صاحب نفوذ، گاهی اوقات تصمیمات برپایه علم و عرف، صورت نگرفته و ممکن است ریشه های سیاسی پیدا کند. به همین دلیل برای حل و فصل این موضوع باید دید که در مذاکرات دو جانبه ایران و افغانستان چه مطالبی بیان و قول و قرارهایی گذاشته می شود.

نگاه شما به مدیران مذاکره کننده ایرانی برای حل و فصل موضوع رودخانه های مشترک مرزی با افغانستان چگونه است؟ آیا افراد کاربلدی هستند؟

چیزی که باید گفت این است که درحوزه دیپلماسی آب و مسایل آبهای مشترک با همسایگان یقینا اقداماتی صورت گرفته است. اما در مقام مقایسه با میزان مشکلات آبی که در منابع آبهای فرامرزی وجود دارد، هنوز جای کار بسیار جدی وجود دارد. به عبارت دیگر می توان گفت که فعالیت های صورت گرفته برای حل و فصل مشکلات آب های فرامرزی صفر و کم ارزش نبوده است اما نمی توانیم بگوییم این تلاش ها متناسب با میزان حجم مشکلات و چالش های آبی پیش روی ما بوده است و فاصله زیادی داریم تا به نقطه مطلوب برسیم.

می توان گفت که تلاش های تیم مذاکره کننده به نتیجه دلخواه نرسیده است؟

تلاش ها که به نتیجه دلخواه نرسیده است اما نباید اینگونه تصور شود که نتیجه بخش نبوده است. در یک نگاه واقع بینانه باید گفت که موانع زیادی بر سر حل و فصل مسایل آبی کشورهای همسایه در این منطقه وجود دارد. به عنوان مثال برخی از کشورهای خارج از منطقه بر سر رفع این مسایل سنگ اندازی و مانع تراشی می کنند و این کار را برای مدیران ایرانی سخت تر می کند.

اقدامات مختلفی تاکنون توسط هیات های ایرانی صورت گرفته و کمیسیون ها فعالیت های گسترده ای داشته اند، در برخی از حوزه ها موفق و دربرخی دیگر ناموفق بوده ایم. ما با ۱۵ کشور همسایه هستیم و باتمام این همسایه ها مرز مشترک آبی داریم. ضمن اینکه باید توجه داشته باشیم که در منطقه ای به شدت پرتنش از نظر سیاسی وامنیتی و همچنین اقلیمی قرار گرفته ایم و با مسایل و مشکلات زیادی روبرو هستیم.

درمورد افغانستان باید گفت که دولت حاکم بر این کشور یک دولت به شدت وابسته به غرب است. ضمن اینکه اکنون اشرف غنی تنها برحدود یک سوم از خاک افغانستان تسلط کامل دارد. این موضوع که همسایه شرقی ما فاقد یک دولت قوی و مستقل و بدون وابستگی به غرب است کار را برای گرفتن سهم آب ایران از رودخانه مشکل تر کرده است.

انتهای پیام/