البته شاید ندانید تعداد قابل توجهی از علمای نامدار منطقه جبل‌عامل در سایه‌سار حرم جنت مکان رضوی به خواب ابدی فرو رفته‌اند و مزارشان طی قرن‌ها، در این قطعه زمین مقدس باقی است. آن‌ها یادگارانی از جبل‌عامل در مشهد رضوی هستند.

چرایی ورود علمای جبل‌عامل به ایران

تا پیش از تأسیس حکومت صفویه و استقرار تشیع به عنوان مذهب رسمی در ایران، مراکز علمی تشیع اثنی‌عشری بیش از همه جا در دو نقطه جهان اسلام فعال بود؛ نجف اشرف در بین‌النهرین و جبل‌عامل در جنوب لبنان. با قدرت گرفتن صفویان و استقرار آن‌ها بر سراسر فلات ایران، نیاز روزافزون به صدور احکام شرعی سبب شد فرمانروایان صفوی دست نیاز به سوی علمای شیعه دراز کنند. در این بین، علمای جبل‌عامل و به‌ویژه محقق کرکی، به این نیاز صفویان پاسخ گفتند و سپس با دعوت این دودمان، راهی ایران شدند و روند گسترش تشیع فقاهتی و زدودن خرافاتی که پیش از آن در قالب رفتارهای صوفی‌گرایانه در ایران شیوع داشت، شتابی مضاعف گرفت و به تدریج، ایرانیانی تربیت شدند که در عرصه فقاهت و علوم دینی، سرآمد روزگار خود و نمونه‌ای عالی در تاریخ به شمار می‌آمدند.

 گروهی نیز به دلیل قرار داشتن حرم مطهر امام رضا(ع) در مشهد، به این شهر آمدند و مجاور حریم رضوی شدند. به این ترتیب، حوزه علمیه مشهد رونقی دوچندان گرفت.

درگذشتگان قرن دهم و یازدهم

 اما افزون بر این موارد، ده‌ها عالم جبل‌عاملی دیگر نیز در حرم مدفون هستند که شاید اسم و نشان بسیاری از آن‌ها را ندانید.

 مثلاً عبدالعالی عاملی، فرزند محقق کرکی که در سال ۹۹۳ قمری بدرود حیات گفت و پیکر او را در رواق دارالسیاده به خاک سپردند. عبدالعالی، مؤلف کتاب ارزشمند «مناظرات» است و بزرگانی مانند میرداماد در محضر او به علم‌آموزی پرداخته‌اند. نمونه دیگر که هم‌عصر عبدالعالی به حساب می‌آید، حسین عاملی مشغری که افتخار شاگردی شهید ثانی را داشت و در سال ۱۰۰۵ درگذشت و در حرم مطهر به خاک سپرده شد. سیدحسین عاملی جبعی، از شاگردان شیخ بهایی عالم دیگری است که مدتی شیخ‌الاسلام مشهد بود و در سال ۱۰۶۹ درگذشت؛ خاندان وی که افتخار سیادت داشتند و نسبشان به امام موسی کاظم(ع) می‌رسید، به دلیل عالم‌پرور بودن، به «سلسله‌الذهب» شهرت داشت.

 پیش از درگذشت وی، ابراهیم عاملی بازوری، از دیگر علمای جبل‌عامل بود که افتخار شاگردی شیخ بهایی را داشت و پس از درگذشت، کنار مضجع شریف رضوی آرام گرفت.

 حسین عاملی جبعی که نباید وی را با سیدحسین عاملی اشتباه بگیریم، از نوادگان شهید ثانی بود که در جوانی و البته اوج شهرت در علوم اسلامی، در مشهد رضوی درگذشت و در حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد.

یک عاملی دیگر

 در این بین نباید حسن حر عاملی را از قلم بیندازیم؛ وی پدر شیخ حر عاملی مشهور است که در راه سفر به مشهد مقدس، در سال ۱۰۶۳ درگذشت و در دارالسیاده به خاک سپرده شد.

 از دیگر درگذشتگان این دوره تاریخی، محمد بن عزالدین حسین، مشهور به شیخ بهایی عالم نامدار جهان اسلام است که در سال ۱۰۳۰ درگذشت و در محل تدریس خود در جوار حرم رضوی به خاک سپرده شد و امروزه مزارش در اماکن متبرکه، شهرت بسیاری دارد و بی‌نیاز از شرح و توضیح تاریخی است.

درگذشتگان قرن دوازدهم به بعد در قرن ۱۲ هم می‌توان نام و نشانی از فرزندان جبل‌عامل در حرم مطهر رضوی یافت؛ مثلاً بدرالدین عاملی، مؤلف کتاب «حجیه‌الاخبار» که در سال ۱۱۰۴ درگذشت و در حرم مطهر ثامن‌الحجج(ع) آرام گرفت.

حر عاملی معروف

 او از کسانی است که به‌شدت مورد احترام شیخ حر عاملی قرار داشت و شیخ در تشییع جنازه وی شرکت کرد.

یک سال پیش از درگذشت بدرالدین، یکی دیگر از نوادگان شهید ثانی به نام شیخ علی عاملی مشهور به «شیخ علی کبیر» و «سبط الشهید» در ۱۱۰۳ و در سن ۹۰ سالگی درگذشت و پیکر او را از اصفهان به مشهد منتقل کرده و در سرداب مدرسه میرزاجعفر در ضلع شمالی صحن عتیق دفن کردند. یک سال پس از وی، عالم و محدث نامدار شیعه، محمد بن حسن عاملی مشهور به شیخ حر عاملی که خاندان وی از نوادگان حر بن یزید ریاحی (از شهدای کربلا) بودند، در ۲۱ رمضان سال ۱۱۰۴ درگذشت و در سرداب مدرسه میرزاجعفر مدفون شد. شیخ حر عاملی بی‌نیاز از معرفی است.

در سال ۱۱۲۰ نیز برادر وی، احمد بن حسن عاملی دارفانی را وداع گفت و در حرم رضوی به خاک سپرده شد؛ وی شیخ‌الاسلام مشهد بود و کتاب مشهور «تاریخ کبیر» را به رشته تحریر درآورد. در قرون بعدی نیز می‌توان نشانی از علمای جبل‌عامل در حرم رضوی یافت؛ علمایی که نوادگان عالمان مهاجر بودند و نقش مهمی در گسترش معارف اسلامی در مشهد مقدس ایفا می‌کردند.