تحت اختیار درآوردن پدیده های جوی و تغییرات آن (از قبیل ایجاد باران مصنوعی در سالهای کم بارانی و خشکسالی وجلوگیری از تگرگهای مضرومه و تقلیل شدت طوفانها) از دیرباز آمال و آرزوی انسان بوده است. با توجه به وضعیت اقلیمی خشک و نیمه‌خشک ایران و کاهش متوسط بارش‌ها به‌خصوص در سال‌های اخیر، استفاده از روش‌های نوینی همچون بارورسازی ابرها به‌منظور دست‌یابی به منابع آب بیشتر موردتوجه قرار گرفته بدین ترتبیب که در نیم قرن گذشته تکنولوژی باروری ابر دریچه های امیدی بر روی آمال و آرزوها گشوده است. فعالیتهای باروری ابرها در ایران مرکزی برنامه ای است برای استحصال آب از منابع جوی که با دو هدف عمده افزایش بارش در ایران مرکزی و انتقال تکنولوژی به داخل کشور از سال ۱۳۷۷ در حال اجراست. شروع این فعالیتها با تأسیس مرکز ملی تحقیقات ومطالعات باروری ابرها از طریق وزارت نیرو با همکاری رصدخانه مرکزی آب و هواشناسی روسیهCAO) بوده که فعالیتهای مشابهی را هم در کشور سوریه داشته است. این مرکز تاکنون توانسته است با اجرای چندین پروژه مهم باروری ابر در نواحی مرکزی و شمال کشور و با آموزش فنون باروری ابرها به متخصصین داخلی و همچنین تهیه امکانات و تجهیزات مورد نیاز این تکنولوژی قدمهای مهمی را در زمینه افزایش بارش و کسب دانش فنی مربوطه در سطح کشور بردارد.

مسئله کم‌آبی در بخشهای مختلف از جمله کشاورزی، صنعت، مصارف خانگی و... همراه با رشد فزاینده مصرف، ‌ لزوم یافتن راه‌های جدید استحصال آب منظور رفع کمبودها را امری ضروری می‌سازد. از جمله این روشها استفاده از تکنولوژی باران مصنوعی است. در این روش، ابرهای مناسب بارندگی شناسایی شده و با استفاده از شبکه ژنراتورهای زمینی، هواپیماهای مخصوص و... مواد شیمیایی درون ابرها تزریق شده و این مواد به عنوان هسته‌های یخساز عمل می‌کنند و فرآیند تجمع قطرات باران و ریزش باران را تسریع می‌کنند. از بارورسازی ابرها به منظور جلوگیری از بروز بلایای طبیعی، بارش برف و باران در مناطق مورد نظر، کنترل تگرگ و مه ایجاد شده، جابجایی بارش و... نیز می‌توان استفاده کرد. در حال حاضر در کشورهای مختلفی از جمله استرالیا، کانادا و آمریکا در مورد بارورسازی ابرها تحقیقات وسیعی صورت گرفته و این روش به عنوان روشی مناسب به منظور افزایش میزان بارندگی و جلوگیری از خشکسالی مورد توجه قرار گرفته است.

باروری ابرها چیست؟

 تولید باران با استفاده از هر عمل مصنوعی که با تحریک و تغییر در فرآیندهای درونی ابر همراه است، باروری ابر نامیده می شود. به عبارت دیگر تزریق ماده ای به داخل ابرها به وسیله هواپیما و یا از زمین به وسیله راکت که سبب تغییراتی در ابرها شود و سبب بارش باران یا برف گردد.

حال با توجه به موضوع کاهش بارندگی در کشور و نیز معضل کم آبی، استفاده از روش بارورسازی ابرها در محافل مختلف مدیریتی مطرح شده و قرار است به عنوان یکی از راهکارهای افزایش بارندگی اجرایی شود.

با این وجود اما در اینکه روش بارورسازی ابرها روش قطعی و تاثیرگذار برای حل معضل کم آبی است همچنان در محافل علمی محل مناقشه است.

موافقان و مخالفان طرح باروی ابرها

موافقان بارورسازی ابرها می گویند که این روش یک واقعیت علمی تایید شده توسط مجامع علمی بین المللی است که در صورت مدیریت درست، می تواند باعث افزایش بارندگی شود. اما مخالفان این پروژه معتقدند که به اجبار و صرف هزینه بسیار نمی توان ابر بدون رطوبت را بارور کرد و اگر این روش کارگشا بود کشورهای پیشرفته مشتری اصلی آن بودند.

مکانیسم باروری ابرها

بارورسازی ابرها فناوری جدیدی است که از عمر آن بیش از چند دهه نمی‌گذرد و در همین مدت مورد توجه کشورهای زیادی قرار گرفته است. عمل بارورسازی یا تلقیح ابر در حقیقت تحریک خفیفی است که در آن با همکاری مکانیسم طبیعی ابر، موجب افزایش ریزش‌های جوی می شود در این فرآیند، ابرهای فوق سرد مایع با پاشش یخ خشک و یا یُدید نقره تغییر ماهیت داده و به ابر یخی تبدیل می‌شود که البته این کار به عوامل دیگری مانند شرایط جوی نیز بستگی دارد.

جهت تشکیل پدیده بارش میزان دمای بخار آب موجود در ابر باید از -۱۲ تا -۱۶ درجه سانتیگراد بیشتر شود و برای این کار باید در قسمت پایین ابر که گرمترین و مرطوب ترین قسمت ابر است، موادی وارد کنیم تا عمل تراکم به میزان زیاد و سریعتر انجام شود. عمل بارورسازی ابرها را معمولا با استفاده از یخ خشک، نقره یُدید و هسته‌های نمک انجام می‌دهند که در این میان نقره یُدید از همه پرکاربردتر است چراکه از دمای -۴ درجه به بعد قابلیت تشکیل هسته یخ را دارد که روش‌های مختلفی از جمله استفاده از هواپیما، بالن و موشک و ژنراتورهای زمینی وجود دارد. در روش زمینی، ژنراتورهای زمینی در ارتفاعات نصب می‌شود و این ژنراتورها با رها کردن نقره یُدید و استفاده از جریانات صعودی هوا به سمت بالا، عمل تزریق این مواد به ابرها به منظور بارورسازی انجام می‌شود.

هدف از بارورسازی ابرها و اصلاح الگوی مصرف بهینه در مناطق خشک از جمله ایران

بارورسازی ابر می‌تواند با اهداف مختلفی صورت گیرد. در برخی نقاط برای افزایش بارندگی یا جلوگیری از تگرگ استفاده می‌شود. اما در ایالات متحده، بیشتر هدف محققان از انجام آن افزایش بارش برف است که این کار را نیز با کمک یدید نقره انجام می‌دهند. برای مثال در اندونزی هدف از باروری ابرها افزایش ذخیره آب مخازن برای استفاده در سال‌های خشکسالی، در استرالیا تولید برف بیشتر و در چین افزایش بارش و کاهش دمای در فصول گرم سال است. داشتن برف اضافی در برخی مناطق از جمله ایران که با خشکسالی روبه رو هستند می‌تواند یک گزینه عالی باشد. برف پشته (snowpack) یک منبع حیاتی آب شیرین برای میلیون‌ها نفر در سراسر کشور است که در بهار ذوب می‌شود.

فواید و معایب باروری ابرها :

فواید

· بارورسازی ابر می‌تواند زمین را برای زندگی مکانی مناسب‌تر سازد.

· تلاش برای بارورسازی ابر می‌تواند به تولید بارش بیشتر کمک کند.

· این کار به تنظیم الگوهای آب و هوا در مکان‌های خاص کمک می‌کند.

· می‌توانیم از بارورسازی ابر برای کاهش تاثیر خشکسالی استفاده کنیم.

معایب

· برای انجام باروسازی ابرها باید شرایط جوی خاصی وجود داشته باشد.

· اثربخشی بارورسازی ابرها هنوز در دست بررسی است.

· بارورسازی ابرها عملیاتی هزینه بر است.

· بارورسازی ابرها می‌تواند سبب مشکلاتی مانند سیل شود.

در مجموع می توان گفت نظرات مخالفان و موافقان روش بارورسازی ابرها کاملا مستقل بوده اما باید به این نکته توجه داشت که این روش علمی در بسیاری از کشورها صورت گرفته است و موفقیت و یا شکست آن قطعی نبوده است. شاید در ایران این روش تنها راه حل مشکل کم آبی نباشد، اما می‌توان به عنوان یک روش علمی نیز از آن بهره برد؛ گرچه علاوه بر این روش ها باید برای کمبود آب روشی همچون مدیریت و بهینه مصرف کردن آب را فرهنگ سازی کرد همچنین تجربه کشورهای صاحب این تکنولوژی در سطح جهان نشان داده است، مناطقی که متوسط بارش سالانه کم تر از ۲۵۰ میلی متر دارند، برای انجام پروژه های بارورسازی مقرون به صرفه نیستند و باروری ابرها می تواند در شرایط ایده ال با تکنولوژی پیشرفته نهایتاً مقدار بارش را بین ۱۰ تا ۱۵ درصد افزایش دهد.          

امیر حاجی زاده فلاح

کارشناس ارشد سازه های آبی