حرم مطهر رضوی به عنوان تنها حرم امام معصوم(ع) در ایران، مورد توجه عام و خاص بود و بسیاری از بزرگان و ارادتمندان اهل‌بیت(ع)، در محرم و صفر خود را به مشهد می‌رساندند تا روز عاشورا یا روز پایان ماه صفر را در این شهر و در مجاورت حرم مطهر بگذرانند.

 از سوی دیگر، شهر مشهد از دیرباز، میزبان اقوام و گروه‌های مختلف سرزمین ایران و حتی کشورهای همجوار آن بود و این، خود موجب تنوع فرهنگ و رواج شیوه‌های گوناگون عزاداری می‌شد که در کنار زائرانی که در محرم و صفر به مشهد سفر می‌کردند، مجموعه‌ای از آداب و رسوم مختلف عزاداری در حرم مطهر و اطراف آن را به نمایش می‌گذاشت. تا پیش از شیوع کرونا و به وجود آمدن محدودیت‌های ناشی از آن، می‌شد این تنوع را در ایام سوگواری، در خیابان‌های منتهی به حرم رضوی مشاهده کرد. هیئت‌های عزاداری در تاریخ مشهدالرضا(ع) سابقه‌ای بسیار طولانی دارند و می‌شود دست‌کم از ۴۰۰ سال پیش، گزارش‌هایی تاریخی درباره آن‌ها پیدا کرد. در صفحه رواق امروز به مناسبت آغاز ماه محرم و ایام عزاداری بر مصیبت اهل‌بیت(ع)، با هم به این تاریخچه، نگاهی مختصر خواهیم انداخت.

سابقه‌نگاری عزاداری در مشهد

با توجه به حضور گسترده شیعیان در مشهد، به احتمال زیاد برنامه‌های عزاداری ماه محرم، دست‌کم از دوره ایلخانی به این سو به‌ویژه در عصر تسلط سربداران بر مشهد، به صورت گسترده وجود داشته ‌است. می‌دانیم در همین زمان، شیعیان خراسان، مثلاً در باشتین سبزوار، برنامه‌هایی ویژه برای مناسبت‌های مذهبی ازجمله عزاداری ماه محرم داشتند، اما مستنداتی درباره فعالیت هیئت‌های عزاداری در حرم رضوی، طی این دوره در دست نیست. با قدرت گرفتن صفویان، چنان‌که بارها اشاره کردیم، برنامه‌های مذهبی، ساختار و انتظامی ویژه یافت و اداره حرم مطهر نیز منظم شد. مقارن همین دوره بود که مراسمی مانند خطبه‌خوانی، «صلات کشی» (یا صلا کشیدن)، توقف نقاره‌زنی و مانند آن، در حرم رضوی شکل گرفت و به تبع آن، هیئت‌های عزاداری اطراف حرم نیز به صورت منسجم کار خود را آغاز کردند. گزارش‌هایی از وجود سنت نخل‌گردانی در حرم رضوی، طی این دوره وجود دارد که برگزاری آن برعهده هیئت‌های عزاداری بود، هرچند محوریت و مدیریت برنامه‌های عزاداری به‌ویژه عزاداری روز عاشورا، برعهده آستان‌قدس قرار داشت.

 احتمالاً گسترش صحن عتیق در دوره شاه‌عباس یکم، به برگزاری باشکوه‌تر این مراسم کمک کرد. از همان دوره، بازار نقطه ثقل برنامه‌های عزاداری اطراف حرم بود و صحن عتیق، مرکز تجمع همه هیئت‌ها و عزاداران حسینی در ایام محرم. تا پیش از تغییر کاربری بافت اطراف حرم مطهر، رسم چنان بود که همه هیئت‌های عزاداری، حتی آن‌ها که در فاصله‌های بسیار دور از بازار مشهد قرار داشتند، خود را به محله سرشور و بازار مشهور آن می‌رساندند و از آن طریق، به سوی حرم مطهر پیش می‌رفتند و با حالت عزاداری و از قسمت غربی صحن عتیق، وارد حرم می‌شدند.

هیئت‌های ریشه‌دار شهر امام رضا(ع)

ادوارد ییت، سرکنسول بریتانیا در مشهد، در کتاب «خراسان و سیستان» خود به نظم فوق‌العاده هیئت‌های عزاداری مشهدالرضا(ع) برای ورود به حرم مطهر در ۱۲۵ سال پیش، اشاره می‌کند و می‌نویسد: «همین که روزها می‌گذشت و به دهم محرم یعنی روز شهادت امام حسین(ع) نزدیک می‌شدیم، سوگواری با شدت بیشتری ادامه می‌یافت.

 هر محله یا طایفه‌ای هیئت‌های عزاداری خاص خود را داشت. مقصد همه هیئت‌های عزاداری، حرم امام‌رضا بود که نزد شیعیان قداست خاصی دارد». هرچند مبنای شکل‌گیری هیئت‌های مذهبی در مشهد قدیم، هماهنگی‌های قومی بود و معمولاً اهالی یک خطه، با هم هیئتی را شکل می‌دادند، اما تعداد هیئت‌های صنفی و محله‌ای هم کم نبود.

معمولاً اصناف به طور مجزا، مراسم عزاداری و تشرف به حرم خودشان را داشتند. نام‌ هیئت‌های قدیمی مشهد مانند «هیئت قاسمی» در بالاخیابان«هیئت ابوالفضلی» در عیدگاه، «هیئت علی‌اکبری» در نوغان و «هیئت حبل‌المتین» در محله سراب نشان می‌دهد فعالیت‌های عزاداران در مشهد رضوی، با مرکزیت محلات نیز شکل می‌گرفت.

 معمولاً ریاست این هیئت‌ها برعهده پهلوان و داش‌مشدی‌های هر محله بود؛ مثلاً ریاست «هیئت قاسمی» را پهلوان گلکار برعهده داشت یا «هیئت حبل‌المتین» زیر نظر فتاح‌خان فعالیت می‌کرد. در میان هیئت‌های عزاداری مبتنی بر حضور اقوام در مشهد، هیئت عزاداری آذربایجانی مشهور به دسته تُرک‌ها، دست‌کم از سال ۱۲۶۷ در مشهد فعالیت دارد و ادوارد ییت و تعداد دیگری از جهانگردان اروپایی نیز در سفرنامه‌های خود، از شهرت این دسته عزاداری و کیفیت باشکوه برگزاری مراسم توسط آن‌ها سخن می‌گویند. حضور جمعیت قابل توجهی از آذربایجانی‌ها و اهالی قفقاز در مشهد، به رونق چنین هیئتی کمک می‌کرد.

 البته هیئت‌های عزاداری تُرک‌زبان، محدود به یک هیئت نبود و بعدها هیئت‌هایی مانند «مکتب‌الرضا(ع)» در کوچه رضوی نیز توسط آذربایجانی‌ها در سال ۱۳۴۲ تشکیل شد. امروزه نیز آذری‌ها با مراسم معروف «شاخ‌سی» خود در روزهای محرم، یکی از برجسته‌ترین هیئت‌های عزاداری مشهد هستند که برای عرض تسلیت به ثامن‌الحجج(ع)، خود را به حرم رضوی می‌رسانند.

در اینجا باید از دیگر هیئت‌های مذهبی فعال و قدیمی مشهد مانند هیئت کرمانی‌ها در پایین‌خیابان که مراسم روز سوم شهادت امام حسین(ع) را به صورت ویژه برپا می‌کنند، هیئت نجفی‌ها با سنت مشعل‌گردانی، هیئت عرب‌ها با سنت پذیرایی با قهوه، هیئت خوزستانی‌ها با سنت دمام‌نوازی و ... یاد کنیم، همچنین از اطعام با آش مشهور «شله مشهدی» در بیشتر هیئت‌های عزاداری‌ مشهدالرضا(ع)، ذکری به میان آوریم.