آخرین ماه تابستان ۸۰ سال پیش، نیروی نظامی ارتش سرخ از مرزهای باجگیران، درگز و سرخس وارد خراسان شدند. همین خبر کافی بود تا پس از انتشار آن، مردم دسته‌دسته به سوی مناطق و روستاهای خارج شهر حرکت کنند. عده‌ای هم در زیرزمین منازلشان در انتظار ورود روس‌ها بودند. پیش از ورود آن‌ها اعلامیه‌هایی در آسمان شهر به وسیله هواپیماهای نظامی منتشر می‌شود مبنی بر اینکه «ما با مردم کاری نداریم».
غلامرضا آذری خاکستر؛ کارشناس مطالعات اسناد، درباره حضور روس‌ها در مشهد به اسنادی در این زمینه اشاره می‌کند که ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مشهد را تحت تأثیر خود قرار داده بود.
تأمین برق مراکز نظامی روس
وی به اسنادی اشاره می‌کند که طی آن برق مصرفی ارتش سرخ در مشهد را شرکت سهامی برق خسروی تأمین کرده است. از مهرماه ۱۳۲۰ قراردادی بین شرکت نخریسی و نساجی برق خراسان با ارتش شوروی در مشهد منعقد می‌شود که برق مصرفی پادگان‌های روسی در مشهد را تأمین کند؛ براساس این قرارداد هزینه هر کیلو وات برق ۳ ریال تعیین شده است.
با استقرار ارتش سرخ در مشهد گرانی و کمبود کالاهای اساسی تشدید شده و ترس ناشی از گسترش جنگ موجب می‌شود تا تجار و بازرگانان، کالاهای اساسی را احتکار و مردم را در تنگنای تأمین مایحتاج روزانه قرار دهند.
شرایط سخت اقتصادی موجب می‌شود در برخی موارد آرد گندم بین کارگران توزیع شود. در این ایام قیمت ۳ کیلو نان از ۲ ریال به ۱۳ ریال و ۳ کیلو قند از ۱۲ریال به ۱۵۰ ریال می‌رسد. از طرفی نامرغوب بودن نان و بی‌کیفیتی آن سبب واکنش اتاق بازرگانی مشهد در تاریخ ۲۷ اسفند۱۳۲۰ می‌شود. موضوعی که در گوشه‌ای از تاریخ نیز به آن اشاره شده است: «غالبا شکایت می‌کنند خبازها مقدار آردی که از اداره تثبیت دریافت می‌کنند پخت نمی‌نمایند و احیاناً مواد خارجی با آرد مخلوط می‌کنند از مأموران شهرداری نیز که مراقب عمل خبازها هستند غالباً شنیده می‌شود که به وظیفه خود کاملاً رفتار نمی‌کنند....».
در ایامی که کمبود نان و گرانی صدای مردم را درآورده، طرح جیره‌بندی و برقراری کوپن برای نخستین بار در مشهد عملی می‌شود که البته همراه با دشواری‌هایی است.وی به اطلاعیه‌ای از اداره دارایی مشهد در ۱۰ دی ۱۳۲۰ اشاره دارد که در آن آمده است: «همه روزه اغلب از کارمندان اداری، به‌جای اینکه در ساعات کار انجام وظیفه نمایند، یک عده شناسنامه از داخل و خارج شهر به نام بستگان و اقوام خود گردآوری نموده و برای دریافت کوپن قند و شکر به مأمورین صدور برگ جیره و پخش کوپن مراجعه و با اصرار زیاد و تضییع اوقات کارکنان نامبرده، تقاضای صدور برگ جیره و دریافت کوپن می‌نمایند».
توقف فعالیت‌های آموزشی و عمرانی
طی سال‌های حضور ارتش روسیه در مشهد برخی از پروژه‌های عمرانی متوقف می‌شوند. ساختمان هنرستان صنعتی از جمله پروژه‌هایی است که به خاطر حضور روس‌ها در مشهد متوقف شد. ساخت این مؤسسه علمی که از پیش از سال ۱۳۲۰ شروع شده بود با ورود روس‌ها به مشهد تعطیل می‌شود. همچنین ساختمان شهرداری مشهد نیمه‌تمام رها و سال‌ها بعد تکمیل می‌شود. در حوزه بهداشت و مسائل آموزشی نیز مشهد دچار وقفه‌ای می‌شود. آموزشگاه عالی بهداشت مشهد که به منظور تأمین نیروی پزشک در سال ۱۳۱۹ تأسیس شده بود با ورود روس‌ها به حالت تعطیل درمی‌آید. همچنین راه‌آهن مشهد هم که از سال ۱۳۱۶ شروع شده بود به خاطر جنگ و اوضاع نامساعد اقتصادی به کندی پیشرفت داشت به طوری که ۱۹ سال پس از آن شاهد اتمام این پروژه عمرانی بودیم.
گسترش بیماری‌های همه‌گیر
آذری خاکستر به گفت‌وگویی با آقایان محمدمهدی باروحی، محمد زمردی و احمد عباسی درباره تأثیر حضور نیروهای ارتش روسیه در مشهد به لحاظ توسعه بیماری‌های همه‌گیر اشاره دارد که این گفت‌وگو در آرشیو تاریخ شفاهی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مدیریت اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
در این مصاحبه، مصاحبه‌شوندگان به شیوع بیماری‌های همه‌گیر ازجمله تراخم و انواع بیماری های پوستی در بین مردم اشاره دارند.
«مردم از وجود شپش در تن و لباس‌هایشان در عذاب هستند. عبور آواره‌های لهستانی از برخی شهرهای خراسان و اسکان آن‌ها برای مدتی در شهر مشهد موجب گسترش تیفوس است. در سال ۱۹۴۲م. حدود ۷۰۰ نفر اعم از کودکان و زنان لهستانی از طریق عشق‌آباد و مرز باجگیران به ایران منتقل شدند. این گروه در ماه مارس ۱۹۴۲م. وارد مشهد و در اطراف این شهر برای مدتی ساکن می‌شوند؛ عده‌ای از مردم نیز که با آواره‌ها تماس داشتند بیمار می‌شوند. حضور مهاجران لهستانی در مشهد از بعد اخلاقی هم نتایج سوئی دارد...».
خروج روس‌ها
با این حال همان روزها حضور ارتش سرخ در مشهد مورد مقبول عده‌ای قرار می‌گیرد و برخی نویسندگان و شعرای مشهدی همچون معینیان، علی‌نقی ربانی، علی احمدی، شهاب فردوس، صائبی، جعفر افتخار اردبیلی، حبیب اللهی، دکتر حسن شهیدی، باقر عاملی، ناصرعاملی، مهدی پارسی، علی شاهنده و... در نشریه «اخبار تازه روز» مقالات و اشعاری در وصف روس‌ها به رشته تحریر درآورده‌اند.
بسیاری از این نویسندگان وابسته به حزب توده بودند؛ به قولی«در کف شیر نر خون خواره‌ای» چاره‌ای جز این توصیفات نداشتند. روزنامه اخبار تازه روز در تاریخ ۱۲ اسفند ۱۳۲۴ در اعلامیه‌ای ضمن اعلام خبر خروج روس‌ها به نتایج حضور ارتش سرخ در مدت چهار سال و نیم در مشهد پرداخته است.
مقارن خروج روس‌ها از مشهد در چهارم اسفند ۱۳۲۴ نمایشگاهی از فعالیت‌های جنگی شوروی در مشهد برپا می‌شود. برخی از رجال سیاسی و فرهنگی مشهد در اظهارنظراتی به این موضوع توجه نموده‌اند.
نظر شما