خوب است بدانید همان عاملی که موجب می‌شود شما به خواندن مقتل علاقه داشته باشید، سبب شد که مقتل‌نویسی، به ویژه در برخی دوره‌های تاریخی مانند عصر قاجار رایج شود. تعداد این مقاتل، از زمان نگارش نخستین مقتل سیدالشهداء(ع) در قرن اول هجری قمری و حدود ۲۰ سال بعد از واقعه عاشورا به دست لوط بن یحیی مشهور به «ابی‌مخنف» تا امروز، بیرون از شمار است . البته واضح است این حجم مقتل نویسی، سبب بروز برخی مشکلاتی مثل استفاده از روایت‌های نامعتبر و وارد کردن داستان‌های غیرواقعی به حوادث واقعه عاشورا شده است.

دغدغه داشتن یک مقتل معتبر

متأسفانه برخی نویسندگان قدیم و جدید، در نگارش مقتل اصل را بر گریستن و گریاندن گذاشته‌ و فقط سعی کرده اند با نقل روایاتی سوزناک، به اصطلاح اشک بیشتری از مخاطب در بیاورند. همین ماجرا، منشأ دردسرهای بسیار شده و اندیشمندانی مانند شهید مطهری، در جلد دوم کتاب «حماسه حسینی» و نیز در کتاب «ده گفتار»، نسبت به آن واکنش نشان دادند و علمایی مانند میرزاحسین نوری، مشهور به «محدث نوری» در کتاب «لؤلؤ و مرجان» مفصل درباره آن بحث کرده‌اند. در این بین، برخی از اهل تحقیق کوشیدند تا آثاری را با استفاده از منابع گوناگون به وجود بیاورند که روایات معتبر در آن نقل شده‌باشد؛ البته معلوم است که این کار هم زمان‌بر است و هم نیاز به مرور ده‌ها و شاید صدها منبع و مقتل دارد و به هر حال کار ساده‌ای نیست.

احتمالاً نخستین بار در دوره ناصرالدین‌شاه به فکر این کار افتادند و فرهادمیرزا معتمدالدوله با حوصله فراوان، کتابی را با مقایسه و بررسی بیش از ۷۰ مقتل نوشت و نامش را «قَمْقامِ زَخّار وَ صَمْصامِ بَتّار» (به معنای دریای آکنده و شمشیر بُرنده) گذاشت.

این مقتل، نخستین مقتلی بود که در آن مسئله اعتبار منابع مورد توجه قرار گرفت. با این حال، مقتل مرحوم فرهادمیرزا به دلایلی که جای طرح آن‌ها این‌جا نیست، چندان مورد توجه اهل منبر واقع نشد. بعد از آن، کوشش‌های دیگری برای این کار صورت گرفت، اما هیچ‌کدام جامعیت لازم را نداشت؛ می‌دانید چرا؟ چون حجم کار بسیار بالا بود و از عهده یک نفر بر نمی‌آمد. این امر سبب شد انتشار اثری جامع که بتواند مورد استفاده عام و خاص قرار بگیرد تا  سال ۱۳۸۹ خورشیدی به تأخیر بیفتد.

آغاز یک پژوهش ماندگار

پژوهش و نگارش «تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء(ع)» به عنوان جامع‌ترین اثری که تاکنون درباره تاریخ نهضت عاشورا و در قالب مرور مقاتل موجود به رشته تحریر درآمده‌است، با همت یک گروه ۱۴ نفره از فضلای حوزه و دانشگاه در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی(ره) و در سال ۱۳۸۰ آغاز شد. سرپرستی محققان این پروژه برعهده مرحوم حجت‌الاسلام مهدی پیشوایی بود؛ یکی از برجسته‌ترین صاحبنظران تاریخ اسلام که متأسفانه همین اواخر، بر اثر ابتلا به بیماری کرونا درگذشت. افزون بر این ۱۴ نفر، پروژه «مقتل جامع» از مشاوره و راهنمایی حلقه گسترده‌ای از استادان تاریخ اسلام در ایران و دیگر کشورها بهره می‌برد. تکیه بر مشورت و نظرخواهی، سبب می‌شد خطاها و اشتباهات به حداقل برسد و در نهایت ، سال ۱۳۸۹ در دو جلد منتشر شود.

مرحوم پیشوایی در مقدمه‌ای که بر جلد اول کتاب «مقتل جامع سیدالشهداء(ع)»  نوشته‌است، سه ویژگی مهم برای این کتاب بر می‌شمرد؛ نخست «جامع، کامل و مستند بودن»، دوم «توجه به نیازها و پرسش‌ها»ی روز و سوم «رعایت معیارهای تاریخ‌نگاری علمی». در «مقتل جامع سیدالشهداء(ع)» تنها به روایت و نقل حوادث بسنده نمی‌شود؛ یعنی به قول هیئتی‌ها فقط در آن ذکر مصیبت نیست؛ به واقعه عاشورا نگاهی کلان دارد و می‌خواهد افزون بر گزارش دقیق و مبتنی بر شواهد قابل اعتماد، خواننده را به فضایی ببرد که در آن با مباحث فلسفی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این رویداد بزرگ هم آشنا شود. پژوهشگران در تهیه و تنظیم مطالب و بیان برخی انحرافات تاریخی، بدون چشم‌پوشی و مصلحت‌اندیشی عمل کرده‌اند و از آن‌جا که عموماً از فضلای حوزه و آشنا به مبانی دین هستند، توانسته‌اند با استفاده از تخصص خود، اصل را حفظ و زواید و فرعیات غیر مستند را کنار بگذارند و برخی را به مخاطبانشان هم معرفی کنند.

مرحوم پیشوایی در این باره توضیح داده که : «.... اگر در لابه‌لای کتاب، به ویژه در بیان چگونگی شهادت شهیدان یا در جریان اسارت اهل‌بیت(ع) برخی جزئیات و تفاصیل و شاخ و برگ‌های اضافیِ رایج در زمان ما بیان نشده، قطعاً از نظر مؤلفان دور نمانده‌است؛ بلکه چون از نظر شورای علمی، با مبانی پژوهشی تاریخی سازگار نبوده، مطرح نشده و فرصت توضیح ضعف یا بی‌پایگی تک‌تک آن‌ها نبوده‌است؛ وگرنه چندین جلد بر کتاب افزوده می‌شد». پیشنهاد می‌کنیم که در کنار حضور در مراسم عزاداری و ذکر مصیبت اهل‌بیت(ع)، زمانی را به مطالعه این کتاب ارزشمند اختصاص بدهید.