پیشتر هم در همین صفحه درباره حضور اهالی هند یا زائرانی از مصر و فعالیت‌های عمرانی و امور خیریه آن‌ها در مشهد، مطالبی را خوانده‌اید. واقعیت آن است که محبت اهل‌بیت(ع) مرز نمی‌شناسد. گزارش‌های متعددی از فعالیت وکلای ائمه(ع) در سراسر قلمرو جهان اسلام، از شمال آفریقا تا مرزهای چین را می‌توان در متون تاریخی و روایی شیعه یافت و این نشان از گستره پهناور انتشار آموزه‌های اهل‌بیت(ع) دارد. از این گذشته، نباید فراموش کنیم علاقه به خاندان رسالت علیهم‌السلام، محدود به جهان تشیع نیست و در میان دیگر مذاهب اسلامی، فارغ از نوع نگاه و اعتقاداتی که دارند، ارادتمندان به اهل‌بیت(ع) کم نیستند و حرم رضوی همیشه میزبان برادران اهل‌سنتی است که از راه‌های دور و نزدیک برای زیارت و اقامه نماز، به آن مشرف می‌شوند. به همین دلیل، اگر بگوییم یکی از نخستین خادمان حرم مطهر و شاید نخستین مدیر عمرانی اماکن متبرکه، مسلمانی از دیار اندلس بوده ‌است، نباید تعجب کنید. اندلس بخشی از اسپانیای امروزی بود که در اواخر قرن نخست هجری، اسلام وارد آن شد و به تدریج، تمدنی طلایی در این منطقه شکل گرفت و فردی که می‌خواهیم از او صحبت کنیم، یعنی «فائق خاصه»، از اهالی این دیار بود.

۲ سند برای آشکار شدن یک راز

ابوالفضل بیهقی، دبیر نامدار خراسانی و دیوانسالار معروف دوره غزنوی، در کتاب معروفش «تاریخ بیهقی»، پس از شرحی مختصر درباره حکمرانی نه‌چندان عادلانه سوری بن معتز، حاکم غزنوی در خطه توس، می‌نویسد: «[سوری] با همه ستمکاری، مردی نیکوصدقه و نماز بود و آثارهای خوش وی را به توس هست، از آن جمله آنکه مشهد علی بن موسی الرضا علیه‌السلام، که بوبکر شهمرد، کدخدای فائق الخادم خاصه، آبادان کرده بود؛ سوری در آن زیادت‌های بسیار فرموده بود و مناره‌ای کرد و دیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد». گزارش بیهقی، هرچند مختصر، نشان می‌دهد نخستین فعالیت‌های عمرانی در حرم رضوی و اطراف آن، توسط فردی به نام «بوبکر شهمرد» و به نمایندگی از «فائق الخادم خاصه» انجام گرفت.

گزارش بیهقی در این باره، طی قرن پنجم هجری تنظیم شده ‌است، اما تنها گزارشی نیست که خبر از فعالیت «فائق الخادم خاصه» در حرم رضوی می‌دهد.

شمس‌الدین مَقْدسی، جغرافیدان نامدار قرن چهارم هجری هم در کتاب مشهورش «احسن التقاسیم»، به این موضوع اشاره می‌کند و می‌نویسد: «قبر علی ‌الرضا [علیه‌السلام] در توس است و دژی برای آن ساخته شده که خانه و بازار دارد. عمیدالدوله فائق نیز مسجدی برایش ساخت که در همه خراسان بِهْ از آن نیست». حال که این موضوع را فهمیدیم و متوجه شدیم که نخستین فعالیت‌های عُمرانی در حرم مطهر، کار آقای «فائق الخادم خاصه» است، پرسشی دیگر پیش می‌آید و آن اینکه او کیست، اهل کجاست و چگونه به حکومت خراسان رسیده و چرا دست به ساخت و ساز در حرم مطهر و اطراف آن زده است؟

شناسنامه فائق خاصه

عمیدالدوله، فائق بن‌عبدالله، مشهور به «فائق خاصه»، شخصیتی تأثیرگذار در تاریخ دوره سامانی و اوایل عصر غزنوی است. براساس گزارش‌های تاریخی، فائق اصالتاً از اهالی اندلس بود؛ یعنی دزدان و برده‌داران، او را در اندلس دزدیده و به شرق اسلامی منتقل کرده‌ بودند. وی ابتدا در شام به یک تاجر برده فروخته شد و در نهایت، سر از خراسان درآورد و جزو غلامان دربار امیر نوح سامانی قرار گرفت.

فائق را فردی باهوش با بدنی ورزیده و صاحب درایت توصیف کرده‌اند؛ آدمی که می‌توانست با استفاده از موقعیت‌های مختلف، زمینه رشد و ترقی خودش را فراهم کند. در آن زمان، قدرت نظامیان تُرک‌نژاد در دربار سامانی افزایش یافته ‌بود و البته، بعدها غزنویان از میان همین نظامیان تُرک به قدرت رسیدند.

فائق در گیر و دار بازی‌های سیاسی، گاهی به ترکان نزدیک می‌شد و گاهی جانب درباریان سامانی را می‌گرفت. مدتی نگذشت که وی را به عنوان حاکم خراسان و توس تعیین کردند و به این ترتیب، او توانست بر قدرتش بیفزاید. فائق بعدها با قدرت گرفتن محمود غزنوی، به وی پیوست و تا سال ۳۸۰ هجری قمری که درگذشت، قدرت خود را حفظ کرد.

فعالیت‌های عمرانی در خراسان و مشهد

فائق بن عبدالله در زمان حکومتش بر توس که تا حمله غزنویان به این منطقه ادامه یافت، دست به آبادانی و فعالیت‌های عمرانی متعدد زد و به ویژه، حرم مطهر رضوی را مورد توجه قرار داد. با توجه به اینکه از اعتقادات دینی فائق چیزی نمی‌دانیم، می‌توانیم دو احتمال برای دلیل اقدامات وی در مشهد فرض کنیم.

نخست اینکه فائق با مشاهده رغبت عموم مردم خراسان و دیگر سرزمین‌های اسلامی به زیارت مضجع شریف ثامن‌الحجج(ع) و در واقع برای جلب نظر عامه، دست به چنین اقداماتی زد و دوم اینکه او، از سر ارادتی که داشت و همچنین علاقه‌اش به فعالیت‌های عام‌المنفعه، این کار را انجام داد. به نظر می‌رسد دلیل دوم به درستی نزدیک‌تر باشد؛ چرا؟ از آنجا که می‌توان در برخی مناطق خراسان قدیم که امروزه از ایران جدا شده‌اند، رد و نشانی از فعالیت‌های عام‌المنفعه و خیریه فائق پیدا کرد؛ مثلاً کاروانسرای زیبای روستای «میرکی» که در نزدیکی شهر تاریخی «اشروسنه» در تاجیکستان امروزی قرار دارد و از موقوفات فائق الخادم خاصه است. به همین دلیل باید بگوییم خادم اندلسی حرم رضوی، اقداماتش را عموماً نه برای جلب نظر مردم، بلکه با هدف انجام کار خیر و با ارادتی که نسبت به صاحب حرم داشت، انجام داده‌ است؛ هرچند فائق، سیاستمداری کارکشته و توانا بود و شاید اقداماتش به مذاق برخی تاریخ‌نویسان خوش نیاید!