رئیس اداره اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی درباره اسناد اربعین می‌گوید: این سازمان میراث گرانبهایی در جوار حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) است که اسناد ارزشمندی در آن وجود دارد که بیانگر تکریم و بزرگداشت مناسبت‌های مهم مذهبی، دینی، تاریخی و ملی در آستان مبارک امام هشتم(ع) در دوره‌ها و اعصار گوناگون است.
دکتر الهه محبوب ادامه می‌دهد: در آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی ۶۱ سند از دوره صفویه تاکنون در خصوص هزینه‌های روشنایی، پرداخت انعام به روضه‌خوانان، اطعام افراد، هزینه‌های قند و چای و پذیرایی از عزاداران، موقوفات خاص برای مراسم اربعین، تعطیلی حمام آغچه، مکتبخانه ایتام و اطفال سادات، مدرسه رضویه، تعطیلی کارگران شرکت سهامی نساجی و خسروی خراسان، قرار دادن این روز به عنوان تعطیل رسمی در تقویم تاریخ کشور در سال ۱۳۱۱ شمسی، دعوت جامعه روحانیت از مردم مشهد برای شرکت در مراسم راهپیمایی روز اربعین سال ۱۳۵۷ و... وجود دارد.
موقوفه انیس الدوله
بررسی اسناد موجود در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نشان می‌دهد، نخستین سندی که در آن به روز اربعین اشاره شده مربوط به ۳۰۲سال پیش یعنی سال ۱۱۴۱قمری (دوره صفویه) است که در آن به تعطیلی حمام آغچه از موقوفات آستان قدس رضوی می‌پردازد. نکته قابل توجه این است که در دوره صفویه، افشاریه و پس از آن در دوره قاجاریه به علت قداست این روز و برخی روزها از جمله عاشورا، دهه آخر صفر، شب ۲۱ ماه مبارک رمضان و... تمامی مستغلات و دکاکین تعطیل بودند و مردم به سوگواری می‌پرداختند.
همچنین از گذشته دور وقف و نذر برای مراسم عزاداری امام حسین(ع) در عاشورا، تاسوعا و اربعین مرسوم بوده، به طوری که بیشتر واقفان یکی از مصارف وقف خود را صرف تعزیه امام حسین(ع) در اربعین قرار می‌دادند.
محبوب در این باره می‌گوید: از مهم‌ترین این موقوفات، موقوفه وزیر نظام است که صرف روضه‌خوانی ایام اربعین و دهه آخر صفر برای پرداخت انعام روضه‌خوانان و تأمین هزینه قند و چای و اطعام افراد بوده است. موقوفه انیس‌الدوله نیز بیشتر به مصارف روشنایی و تأمین سوخت شب اربعین مربوط بوده است. از دیرباز علاقه و محبت شیعیان به امام حسین(ع) جلوه و رنگ و بوی خاصی داشته، به طوری که با تقدیم نذورات سعی در برگزاری بهتر این مراسم داشتند، در دوره قاجاریه دوستداران آن حضرت با اهدای شمع در روشنایی و سوخت حرم مطهر امام رضا(ع) ارادت خود را نشان می‌دادند.
با توجه به اسناد موجود، این مراسم در دوره قاجاریه بیشتر در رواق توحیدخانه، ایوان طلای صحن عتیق (صحن انقلاب فعلی)، رواق دارالضیافه و دارالسیاده برگزار می‌شده است. روضه‌خوانی و ذکرگویی مصیبت امام حسین(ع) و وقایع کربلا از جمله برنامه‌های این مراسم بود و سپس به روضه‌خوان‌ها از سوی آستان قدس رضوی انعام پرداخت می‌شده است. مطبخ‌خانه سرکار فیض آثار هم وظیفه پذیرایی از سوگواران را بر عهده داشته که شامل قند، گلاب، قهوه، زغال و یخ در ایام تابستان می‌شده است.
بازخوانی اختصاری چند سند تاریخی در مورد اربعین
محبوب در ادامه به بازخوانی چند سند از اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی مرتبط با اربعین به این شرح می‌پردازد:
شماره سند: ۱/۳۹۹۵۶... سال سند ۱۲۷۴ق، مربوط به: دوره قاجاریه... موضوع سند: هزینه‌های تعزیه‌داری ایام اربعین... صورت جمع و خرج عالیجناب آقاسیدحسن و حاجی کربلایی از بابت سنه ماضیه لوی‌ئیل و هذه‌السنه ئیلان‌ئیل ۱۲۷۴... من ذلک، از بابت رسومات، صرف، لوی‌ئیل، صرف تعزیه‌داری، نقد، جنس، برنج هیمه، روغن، نان، گوشت... ایام اربعین از قرار نوشته جناب نایب‌التولیه از بابت موقوفه وزیر نظام... روضه‌خوان از قرار قبض حاجی ملامحمدعلی اشرفی، قیمت قند و قهوه و تنباکو.
سند شماره۱/۳۰۰۵۵ مربوط به سال۱۲۹۷ قمری: عالیجناب برادر مکرم جهان اشرف الحاج حاجی محمدحسن به سلامت بوده باشد. مبلغ ۵ تومان به جهت مخارج شب اربعین کارسازی نموده با شما محسوب می‌شود بتاریخ ۱۰شهر شوال المکرم۱۲۹۷
سند شماره ۲۰/۴۴۳
الواصل، به جهت صرف روشنایی حرم مطهر به اطلاع جناب سرکشیک خامس و جناب حاجی میرزا عبدالعلی خادم‌باشی کشیک مزبور دامت اقباله و مشرف روشنایی بتوسط عالیجناب مجد الانساب... شمع گچی، ۳من (مقدار ۳من شمع گچی است)، چون لیله مزبور لیله اربعین بود، شمع نذوراتی داشتند و سوخت کرده‌اند، بابت شمع گچی آستانه بخرج نخواهد آمد.
مُهر کاظم ابن عبدالعلی الرضوی (۱۲۲۲ق)... مُهر ابوالحسن الشریف (۱۲۷۹ق).
نظر شما