دومین نمایشگاه مروری بر آثار کارتون و کاریکاتور دفاع مقدس به مناسبت چهل و یکمین سالگرد دوران دفاع مقدس و با هدف پاسداشت شجاعت و ایثارگری رزمندگان و غرورآفرینان هشت سال دفاع از مرزهای ایران به همت خانه کاریکاتور ایران برگزار شده است. این نمایشگاه که تا هفتم مهرماه ادامه دارد، هر روز یک اثر را در صفحه اینستاگرام خود به نشانی iranian-cartoon-house@  به نمایش می‌گذارد. شهرام بابایی، رئیس خانه کاریکاتور ایران می‌گوید شاید این بهترین کاری باشد که از طریق آن بتوانیم کاریکاتورهای طراحی شده در ایام دفاع مقدس را گردآوری کنیم.

 با او درباره ویژگی‌های این نمایشگاه و سهم دفاع مقدس و سال‌های پرخاطره‌اش از کاریکاتور و کارتون به عنوان یکی از هنرهای مهم و مؤثر به گفت‌وگو پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

کاریکاتورهای دفاع مقدس اندک است

بابایی در ابتدای سخنان خود با اشاره به اینکه این دومین نمایشگاهی است که با موضوع دفاع مقدس برگزار می‌شود، می‌گوید: همان‌طور که می‌دانید آثاری که درباره دفاع مقدس در حوزه کارتون و کاریکاتور کار شده بسیار اندک است، اما تلاش ما این بود در برگزاری این نمایشگاه این آثار را احصا کنیم. برهمین اساس سال گذشته هفت اثر شاخص از میان آثار هنرمندان انتخاب شد و امسال نیز دومین دوره آن را با ۱۰ اثر برگزار کردیم که از ۳۱ شهریور در صفحه اینستاگرام خانه کاریکاتور ایران و برخی سایت‌ها بارگذاری شده و تا هفتم مهر نیز در معرض دید علاقه‌مندان است.

به گفته رئیس خانه کاریکاتور ایران؛ امسال آثار سه تن از هنرمندان ازجمله جواد علیزاده با هفت اثر، احمدرضا سهرابی با یک اثر که طرح روی پوستر نمایشگاه نیز کاری از ایشان است و محمدعلی رجبی با دو اثر با موضوع جنگ و دفاع مقدس انتخاب شده است.

بابایی درباره هدف از برپایی این نمایشگاه و خروجی آن می‌گوید: اصلی‌ترین هدف ما از برپایی این نمایشگاه جمع‌آوری و احصای آثاری است که هنرمندان در موضوعات مختلف و با محوریت دفاع مقدس خلق کرده‌اند و این موضوع برایشان دغدغه بوده؛ دومین هدف این است که با پرهیز از نگاه شعاری تاریخ ایران را روایت کرده و نشان دهیم سهم کارتون و کاریکاتور در این ماجرا چقدر بوده است. همچنین هدف بالاتر این است که نشان دهیم رشادت‌ها و ایثارگری‌های جنگ در مدیوم کارتون و کاریکاتور چطور بروز و ظهور پیدا می‌کند و زاویه دید هنرمندان نسبت به این ماجرا چگونه بوده است.

کاریکاتور در زمان جنگ جدی گرفته نشد

وی درباره نحوه گزینش این آثار می‌گوید: واقعیت این است که گزینش خاصی برای انتخاب این آثار انجام نشده است. همان‌طور که اشاره کردم کارتون و کاریکاتورهایی با این محوریت معدود است و از طرف دیگر از دوران دفاع مقدس هم سال‌ها گذشته و از آنجایی که عموماً کاریکاتوریست‌ها به موضوعات روز واکنش نشان می‌دهند بالطبع بخشی از اتفاق‌های آن زمان قدیمی شده و شاید با زمان حال نسبتی نداشته باشد. ضمن اینکه آثار دیگری هم وجود دارد که در اختیار خود هنرمندان است و نمی‌دانیم دقیقاً چه کسانی با این موضوع کار کرده‌اند و در این نمایشگاه فقط آثاری انتخاب شده که موجود و در دسترس بوده‌اند.

وی درباره نمایش آثار این نمایشگاه در سطح شهر می‌گوید: با توجه به شرایط موجود و محدودیت‌های کرونا، بیشتر فضای مجازی را هدف قرار دادیم اما اگر شرایط قدری تغییر کند احتمالاً بتوانیم یک نمایشگاه فیزیکی در خانه کاریکاتور برگزار کنیم، اما فعلاً هدف نمایشگاه مجازی است.

بابایی در پاسخ به این پرسش که چرا کاریکاتورهای معدودی درباره دفاع مقدس می‌بینیم و اینکه آیا ظرفیت و امکان پرداخت به آن نبوده یا این واقعه مهم تاریخی با زبان کاریکاتور کمتر مورد توجه قرار گرفته، می‌گوید: به نظرم برخورد با کارتون و کاریکاتور متفاوت است. کارتون، موضوعی است و واکنش لحظه‌ای به اتفاق است و کاریکاتور بیشتر به چهره می‌پردازد. نمی‌دانم چه دلیلی داشته که هنرمندان در اوایل انقلاب یا شروع جنگ خیلی به آن نپرداختند. البته کارهایی انجام شده، اما شاید بهتر باشد این‌طور بگوییم که زمان جنگ نیاز داشتیم از این جنس آثار بیشتر تولید شود، در حال حاضر هم از آن زمان گذشته و کاریکاتوریست‌ها کمتر سراغش می‌روند.

هنرمندانی که بیشترین کاریکاتورهای دفاع مقدس را خلق کردند

وی در ادامه می‌افزاید: در بررسی‌های خانه کاریکاتور هر هنرمند شاید یکی دو اثر در کارنامه خود داشته باشد و می‌توان گفت از میان کاریکاتوریست‌ها هنرمندانی مانند جواد علیزاده، مسعود شجاعی طباطبایی، محمدعلی رجبی، محمدرضا نیرومند و... آثار بیشتری دارند.

به نظرم آن زمان ظرفیت بالایی برای پرداخت به این موضوع وجود داشته، چراکه موضوعات جذاب کم نبودند.

رئیس خانه کاریکاتور ایران با تأکید بر اینکه بیشتر کاریکاتورها درباره صدام و موشکباران است، تصریح می‌کند: به نظرم درباره خود جنگ هم می‌شد بیشتر کار کرد که البته این اتفاق نیفتاده، اما اگر جشنواره یا مسابقه‌ای با محوریت دفاع مقدس برگزار شود می‌توان آثار خوبی در این باره تولید کرد و این بهانه‌ای است برای تولید کاریکاتورهای تازه که به مجموعه آثار دفاع مقدسی افزوده شود.

برگزاری مسابقه کاریکاتورهای سال‌های دفاع مقدس

وی یادآور می‌شود: به نظرم ما به یک مسابقه نیاز داریم؛ ما تاکنون تمام تلاشمان را برای گردآوری این آثار کرده‌ایم و دو سال است این نمایشگاه برگزار شده اما اگر بخواهیم سال دیگر هم به همین روال برپا شود باید به هنرمندانی متوسل شویم که آثاری خلق کرده‌اند اما در رسانه‌ها منتشر نشده و باید این‌ها را پیدا کنیم. البته در آرشیو نشریاتی مانند روزنامه کیهان و اطلاعات کاریکاتورهای خطی موجود است که ما به آن‌ها دسترسی نداریم.

بابایی با بیان اینکه برنامه‌ای هم در خانه کاریکاتور داریم که امیدوارم به زودی به نتیجه برسد، عنوان می‌کند: در تلاش هستیم مسابقه‌ای با موضوع کاریکاتورهای سال‌های دفاع مقدس برگزار کنیم، البته چون اتمسفر حاکم بر آن زمان را نداریم و ضروری است یک عقب‌گرد به آن دوران داشته باشیم باید طراحی کاریکاتورها موضوعی باشد و تمام تلاش ما این است در نهایت تعداد بیشتری اثر استخراج شود.

وی در پاسخ به این پرسش که در سینما نگاه طنز به دفاع مقدس وجود دارد و گاهی با این فضا شوخی هم شده که اتفاقاً منجر به ساخت فیلم‌های خوبی شده اما چقدر این ظرفیت در کارتون و کاریکاتور وجود دارد، می‌گوید: بله در سینما این اتفاق افتاد و موجب شد فضا تغییر کند و از آن نگاه جدی به جنگ تا حدودی کاسته شد اما در کاریکاتور چنین رویکردی را خیلی کمتر دیده‌ایم و اگر کاری هم شده بسیار جزئی و معدود بوده و بیشتر موضوعات جدی است. به طور مثال کاریکاتوریست‌ها بیشتر سراغ چهره‌هایی مانند صدام و رؤسای جمهوری که به عراق کمک کردند، رفته‌اند اما حتماً ظرفیت‌هایی در میان جبهه خودمان هم وجود دارد که قابل ارائه است.

پیدا کردن کاریکاتورهای منتشر نشده

وی در پاسخ به پرسشی دیگر مبنی بر اینکه سهم دفاع مقدس از کاریکاتور چقدر است، می‌گوید: پاسخ دقیق به این پرسش نیازمند کار پژوهشی است و باید آن را بررسی کنیم. کاریکاتور در ایام جنگ و در مطبوعات نقش مهمی داشته اما اینکه چقدر به آن پرداخته می‌شده جای بررسی بیشتری دارد. اما کاریکاتوریست‌هایی هم هستند که آثارشان در مطبوعات یا رسانه‌ها منتشر نشده و آن‌ها را در آرشیو شخصی نگهداری می‌کنند. به نظرم باید این‌ها را پیدا کرد؛ دغدغه شخصی من هم این است که آثار منتشر نشده را از دل آرشیوها خارج کنم و مطمئن هستم ده‌ها اثر وجود دارد که کسی تا به حال آن‌ها را ندیده است.