امام رضا(ع) در حدیثی کوتاه اما ژرف به سه باید و الزام مؤمنانه حیات آدمی تصریح و سفارش کرده‌اند که رعایتشان به ما در این مسیر کمک می‌کند. در بررسی این خصایص و برکات آن با حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدباقر علم‌الهدی، کارشناس برنامه‌های معارفی رسانه ملی گفت‌وگویی ترتیب داده‌ایم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می‌شود.
وقتی صحبت از ایمان و اهل آن یعنی مؤمنان می‌شود ویژگی‌ها و خصایص متنوع و متعددی در ذهن آدمی نقش می‌بندد تا با آراستگی به آن‌ها خود را در زمره مؤمنان قرار دهد، در سیره امام رضا(ع) به عنوان عالم آل‌محمد(ع) چه خصایصی برای مؤمنان بیان شده که با الهام از آن‌ها بتوانیم به صف مؤمنان بپیوندیم؟
امام رضا(ع) در روایتی نورانی می‌فرمایند: «لا یَکُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِنًا حَتّی تَکُونَ فیهِ ثَلاثُ خِصال: سُنَّةٌ مِنْ رَبِّهِ وَ سُنَّةٌ مِنْ نَبِیِّهِ وَ سُنَّةٌ مِنْ وَلِیِّهِ. فَأَمَّا السُّنَّةُ مِنْ رَبِّهِ فَکِتْمانُ سِرِّهِ. وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ نَبِیِّهِ فَمُداراةُ النّاسِ. وَ أَمَّا السُّنَّةُ مِنْ وَلِیِّهِ فَالصَّبْرُ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاء؛ مؤمن، مؤمن واقعی نیست، مگر آنکه سه خصلت در او باشد: سنتی از پروردگارش و سنتی از پیامبرش و سنتی از امامش. اما سنت پروردگارش، پوشاندن راز خود است، اما سنت پیغمبرش، مدارا و نرم‌رفتاری با مردم است، اما سنت امامش، صبر کردن در زمان تنگدستی و پریشان‌حالی است».
باید توجه داشت فرمایشات اهل بیت(ع) ظرفیت تأمین مهم‌ترین و بهترین نقشه راه سعادتمندی انسان را دارد چنان که امام رضا(ع) در این حدیث شریف، راه پیوستن به جرگه مؤمنان را بیان کرده‌اند.
منظور از رازداری و کتمان سرّ که امام رضا(ع) به آن اشاره دارند، چیست و این خصیصه چه رهاورد و آثاری دارد؟
حضرت ثامن‌الحجج(ع) در این روایت، رازداری را صفتی معرفی کرده‌اند که مؤمن آن را از خدا وام گرفته است. در فرمایشات امیرالمؤمنین(ع) است که فرمودند: ای مردم، علم و دانش و معرفت در آسمان‌ها نیست که خدای متعال ابر آن را بر سر مردم بباراند و آن‌ها فرهیخته شوند و نیز در زمین نیست که بذر آن کاشته و سبز شود و مردم از میوه آن بهره بگیرند... بلکه باید به اخلاق خدا آراسته شوید.
گذشت و عفو، ستارالعیوب بودن و پوشاندن عیب‌ها، رحمت و مهربانی، برخورد کریمانه و... از اخلاق خدای متعال است. در میان همه این اوصاف امام رضا(ع) تأکید دارند سنتی که مردم باید از خدا داشته باشند حفظ اسرار است. متأسفانه، امروزه بسیاری از مردم نه تنها اسرار یکدیگر را حفظ نمی‌کنند بلکه برای بردن آبروی دیگران سندسازی هم می‌کنند.
این در حالی است که جامعه‌ای که مردم در آن حرمت نداشته باشند و اسرار و آبرویشان حفظ نشود، از درون متلاشی شده است و در مقابل در جامعه‌ای که در آن حریم و حرمت مردم حفظ شود و برای این حفظ، سعی و تلاش شود، انسان‌ها رشد می‌کنند؛ برای همین است که در روایات و آموزه‌های دینی ما به‌ویژه این حدیث پرمعنای رضوی، بر پوشاندن و حفظ اسرار توصیه و تأکید شده است.
امام رضا(ع) در ادامه حدیث و در بیان ویژگی‌ای که مؤمنان از رسول خدا(ص) وام می‌گیرند به مدارا با مردم تصریح دارند، مقصود از مدارا چیست و این صفت و خصیصه چه برکاتی را شامل فرد و جامعه می‌کند؟
مقصود از مدارا با مردم و همراهی کردن با آن‌ها یعنی در خدمت آن‌ها بودن و اگر امکاناتی وجود دارد آن را به همه اختصاص دادن، همچنین است نشست و برخاست با مردم و تلاش کردن برای آنکه به اندازه مردم از مواهب و نعمات بهره بگیریم نه آنکه چون دوست و پارتی و روابط داریم و می‌توانیم امکانات خوبی را دست و پا کنیم، پس امکانات جامعه را به نفع شخصی مصادره کنیم!
از مهم‌ترین جلوه‌های مدارا با مردم، ایثارگری است که شهدا و جانبازان ما مصداق بارز آن هستند؛ آن‌ها جان خود را برای حفظ آرامش و آسایش مردم و ارتقای نظام اسلامی در طبق اخلاص گذاشتند. وقتی سیره رسول خدا(ص) را بررسی می‌کنیم آن را سرشار از جلوه‌های مدارا به‌ویژه در بهره‌مندی از امکانات و مواهب جامعه می‌یابیم و این از بزرگ‌ترین درس‌های سیره ایشان برای امروز ماست که فقط خود را نبینیم و در استفاده از امکانات خودخواه نباشیم.
حضرت ثامن الحجج(ع) در ادامه بیان خود در حدیث یاد شده در بیان ویژگی‌ای که مؤمنان از اهل بیت(ع) وام می‌گیرند بر صبر در پریشان‌حالی و مشکلات تصریح دارند؛ مقصود از صبری که صفت ائمه معصوم(ع) است، چیست و این صبر چه برکاتی را شامل حال مؤمنان می‌کند؟
امام رضا(ع) در بیان سومین ویژگی انسان مؤمن فرمودند: «فَالصَّبْرُ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاء» یعنی صبوری و شکیبایی در سختی‌ها و ناملایمات؛ این یعنی انسان نباید فراموش کند دنیا در هم پیچده شده به رنج‌ها و مشقات است و اساساً دنیا جای گشایش، رفاه و آسانی نیست و هر انسانی در این دنیا مشکلات متعددی را تجربه می‌کند.
چنان‌که در روایات تصریح شده: مردم در دنیا در پی رفاه هستند در حالی که رفاه و آسایش در قیامت قرار داده شده است، از این رو هر چه به دنبال آن می‌روند کمتر آن را می‌یابند! برای همین است که امام رضا(ع) بر صبر تأکید دارند.
البته باید توجه داشت برخی صبر را به تحمل و بردباریِ صرف، تعبیر و معنا می‌کنند در حالی که صبر بدین معنا نیست، چون یک کامیون هم در حمل 10 تُن بار تحمل می‌کند یا یک توپ ضربات پای فوتبالیست‌ها را تحمل می‌کند اما این تحمل به معنای صبر نیست بلکه صبر به مقاومت هدفمند گفته می‌شود؛ مقاومتی که در کوران مشکلات و بلایا و گرفتاری‌ها مانع از آن می‌شود که شیرازه مقاومت و هدف در انسان از هم پاشیده و شکسته شود. نظیر صبری که حضرت زینب کبری(س) در کربلا کردند و با آن همه مصائب و از دست دادن 18 جوان بنی‌هاشمی که با آن‌ها یا رابطه خواهر و برادری، یا رابطه عمه و برادرزادگی و... داشتند و نیز شهادت فرزندانشان، تاب آوردند و مقاومت هدفمند داشتند که در نتیجه آن وقتی وارد کوفه شده و خطبه ایراد کردند، مردم کوفه به هیجان آمدند و این‌گونه انقلاب حضرت سیدالشهدا(ع) را به خانه‌های کوفیان وارد کردند.
الصَّبْرُ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاء یعنی صبر همراه با مدیریت در سختی‌ها و ناملایمات تا به بهترین شکل مصائب و مسائل را پشت سر بگذاریم وگرنه ازجمله انسان‌هایی خواهیم بود که دائم در رویارویی با مشکلات و موانعی که در زندگی‌شان رخ می‌دهد اعتراض و شِکوه می‌کنند.
از این رو، باید تلاش کرد با بالا بردن عمق ایمان و اعتقادات و اعتمادمان به خدای متعال، بتوانیم در مواجهه با بلایا و ابتلائات و مشقات، افق روشنی را مقابل خود ترسیم کنیم و بدانیم به فرموده امام رضا(ع) صبر و مقاومت، ما را در زمره مؤمنان قرار می‌دهد.
با توجه به آنکه از دغدغه‌های امروزی ما اصلاح سبک زندگی و گره زدن آن با حیات طیبه مدنظر قرآن است، رعایت این سه ویژگی و اصلی که امام رضا(ع) در اوصاف مؤمنان بیان کرده‌اند، چقدر به این اصلاح کمک می‌کند و سوغاتش برای سبک زندگی امروز ما چیست؟
بنابر فرمایش امام رضا(ع)، رازداری، مدارا با مردم و صبر در مشکلات سه ضلع مثلثی است که در فرایند سعادتمندی انسان بسیار سازنده و نقش‌آفرین است.
باید توجه داشت برداشتن گام نخست یعنی رازداری و کتمان سرّ، کار سختی است و کسی می‌تواند چنین کند که دارای شرح صدر باشد؛ از این رو، در این گام، امام رضا(ع) بر توسعه ظرفیت‌های وجودی انسان تأکید می‌نمایند تا در حریم خصوصی دیگران ورود نکرده و وارد اسرار و مکنونات قلبی مردم نشویم و آن‌ها را با رفتار غلط خودمان دچار معضل و مشکل نکنیم.
به عبارت بهتر، امام رضا(ع) در این حدیث و با این تصریح به نوعی ظرفیت‌سازی می‌کنند.
پس از این ظرفیت‌سازی است که انسان می‌تواند با دیگران در تعامل باشد و حتی اهانت و توهین آن‌ها را بشنود و دم برنیاورد! مدارا نیازمند سرمایه‌های معنوی و ملکوتی است و هر کسی نمی‌تواند با مردم نشست و برخاست کند و با ایثار از خود و حقش بگذرد و آن را به دیگری واگذار کند.
یعنی امام رضا(ع) با ظرفیت‌سازی فردی، انسان را وارد جامعه و نقش‌آفرینی در جامعه می‌کنند؛ در چنین مقام و جایگاهی است که ائمه(ع) بدرفتاری‌ها و توهین‌های مردم را تحمل می‌کردند و در مقابل به گفت‌وگو و صحبت با آن‌ها می‌پرداختند و آن‌ها را با نرم‌خویی به خود جذب می‌کردند.
فرق است میان کسی که با شرح صدر وارد جامعه می‌شود با کسی که چنین ظرفیتی را ندارد؛ دعواها و درگیری‌ها و مشاجرات به دلیل نداشتن شرح صدر است.
البته این مدارا کردن با مردم به تحمل، بردباری و صبوری نیاز دارد، همان خصیصه‌ای که حضرت ثامن الحجج(ع) در ضلع سوم مثلث ویژگی‌های مؤمنان به آن تأکید کرده‌اند. اگر انسان صبر خود را به درستی مدیریت کند تحمل و مقاومت او ثمر و نتیجه خواهد داشت.
نظر شما