در واقع، میرزاصالح رضوی و اقدام‌های مهمی که برای توسعه شهر مشهد، رفاه عمومی ساکنان آن و نیز، فعالیت‌هایی که برای رونق حوزه‌های علمیه در این شهر انجام داد، همچنان ناشناخته باقی ‌مانده ‌است. هر چند از دوران حیات او، چیزی حدود ۳۵۰ سال می‌گذرد، اما به یاد آوردن خدمات وی، ادای دینی به یکی از واقفان نامدار مشهدالرضا(ع) است. در رواق امروز، با میرزاصالح رضوی و اقدام‌هایش در عصر صفویه بیشتر آشنا می‌شویم؛ مردی که دو یادگاری او در شهر ما، یعنی مدرسه علمیه نواب و مصلای پایین خیابان، همچنان برقرار و چشمنواز است.

واقفی از سُلاله سادات

میرزاصالح رضوی یا ابوصالح رضوی، فرزند میرزامحسن رضوی، از سادات مشهور دوران سلطنت شاه سلیمان صفوی است. درباره تاریخ ولادت وی، اطلاعاتی نداریم؛ نسب میرزا صالح با ۲۷ واسطه به موسی مبرقع، فرزند امام جواد(ع) می‌رسد. او علاوه بر شَرَف سیادت، به دلیل وابستگی به خاندان صفوی، از موقعیتی ویژه در شهر مشهد برخوردار بود. پدرش میرزامحسن رضوی، منصب صدارت داشت؛ یعنی بر امور موقوفات و برخی فعالیت‌های مذهبی در خراسان نظارت می‌کرد. وی اصالتاً از اهالی تربت حیدریه بود و مدتی هم تولیت آستان‌قدس رضوی را برعهده داشت. میرزامحسن با خیرالنساء، دختر بزرگ شاه‌عباس یکم صفوی ازدواج کرد و میرزاصالح رضوی، حاصل همین ازدواج بود. بنابراین، میرزاصالح از طرف مادری، نوه شاه‌عباس محسوب می‌شد و این مسئله، بر نفوذ سیاسی و اجتماعی وی می‌افزود. علاوه بر این، میرزاصالح در دوره‌ای، تولیت آستان قدس را هم برعهده گرفت که در کارنامه فعالیت‌های دینی و اجتماعی وی، یک نقطه عطف محسوب می‌شود.

تنوع فعالیت‌ها

میرزاصالح بعد از فوت پدرش، منصب صدارت را بدست آورد و علاوه بر آن، مدتی تولیت شرعی حرم حضرت عبدالعظیم(ع) در شهر ری را هم برعهده داشت. آنچه بیش از همه در متون تاریخی درباره میرزاصالح نقل می‌شود، مربوط به برجستگی فعالیت‌های خیریه در زندگی اوست. وی مردی خیر و اهل کمک به دیگران بود و به دلیل ثروت و مکنت بالایی که داشت، در این عرصه بسیار فعال عمل می‌کرد و از امور نیازمندان غافل نمی‌شد. او موقوفاتی را هم برای این منظور اختصاص داده‌ بود. از سوی دیگر، میرزاصالح رضوی شخصیتی دینی هم به حساب می‌آمد؛ او دانش‌آموخته عتبات محسوب می‌شد و در فقه و حدیث سرآمد روزگار خود بود. میرزاصالح شاگردان بسیاری تربیت کرد که بعدها توانستند نقش مهمی در فعالیت‌های اجتماعی و مذهبی ایفا کنند. وی مرجع امور دینی مردم مشهد و دیگر نواحی ایران نیز، محسوب می‌شد. علاوه بر این، میرزاصالح به ادبیات و شعر هم علاقه‌مند بود و گویا در میان گونه‌های مختلف شعر، رباعی را بیشتر می‌پسندید و در کتابی به نام «دقائق‌الحقایق» بخشی از رباعیات ناب شاعران گذشته و معاصرش را جمع‌آوری کرد. میرزاصالح رضوی مسئولیت نقابت را هم برعهده داشت؛ یعنی نقیب یا به زبان ساده، رئیس سادات رضوی شهر مشهد هم بود؛ منصبی که در این شهر سابقه‌ای طولانی داشت و اصولاً اداره شهر، تا پیش از دوره صفویه، مستقیم برعهده نقبا بود و این نقیبان بودند که حتی پس از این دوره و در هنگامه درگیری‌ها و مشکلاتی که بر شهر و مردم مشهد حادث می‌شد، تدبیر و مدیریت عبور از بحران را برعهده داشتند.

یادگاری‌های مهم

همان‌طور که در ابتدای مطلب هم اشاره کردیم، از میرزاصالح رضوی دو یادگاری بسیار مهم در شهر مشهد وجود دارد؛ یادگاری نخست مدرسه علمیه نواب است که در ابتدای بالاخیابان یا خیابان آیت‌الله شیرازی امروزی قرار گرفته و محل تحصیل طلاب سطوح عالی حوزه علمیه مشهد است. این مدرسه که به مدرسه «صالحیه» (به یاد میرزاصالح رضوی) هم شهرت دارد، در سال ۱۰۸۶ قمری (۱۰۵۴ خورشیدی) در دو طبقه ساخته شد. در کتیبه قدیمی مدرسه، پس از اشاره به دوران سلطنت شاه سلیمان صفوی، می‌خوانیم: «مِن مالِ خالِصِ نَوّاب مُستطاب عُمدَه السادات النُجَباء الکِرام وَ مَرجَع النُقَباءِ العِظام صَدر السلام و المُسلِمین میرزا صالِح نَقیبِ رضوی». بنابراین، مدرسه علمیه نواب، به طور کامل، با مال و هزینه میرزاصالح رضوی ساخته و افتتاح شد و به احتمال، بخش عمده‌ای از موقوفات مدرسه نیز، توسط وی وقف شده ‌است. یادگاری دیگر میرزاصالح رضوی در مشهدالرضا(ع)، مصلای پایین خیابان است که همزمان با مدرسه نواب ساخته شد و درباره آن، یک بار به طور مفصل در رواق توضیحاتی را ارائه دادیم. افزون بر این‌ها، براساس متون تاریخی، میرزاصالح رضوی، یکی از ایوان‌های حرم مطهر را که به احتمال زیاد ایوان طلای صحن عتیق باشد، تعمیر کرده ‌است.