سال‌هاست در حرم مطهر امام رضا(ع) آیین‌ها و مراسم‌ بسیاری به صورت منظم برگزار می‌شود. مراسم حرم مطهر گاه هر روزه است مانند جاروکشی صحن‌ها و گاه مناسبتی است مانند تعویض پرچم گنبد طلا. حین برگزاری هر یک از این برنامه‌ها، خادمان و زائران حرم، حال و هوای غریبی را در صحن و سرای غریب‌الغربا تجربه می‌کنند و خاطره‌ای به یادگار می‌برند.

داستان تاریخی پرچم‌ها

به مناسبت سوم ربیع و روز تعویض پرچم عزای گنبد حرم با پرچم سبز، به سراغ دکتر مرتضی انفرادی، مدیر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی رفتیم و او داستان زیبای این مراسم تاریخی را برایمان روایت کرد.

به گفته او، تاریخ دقیق استفاده رسمی از پرچم در آستان قدس رضوی به درستی روشن نیست اما پس از آنکه مأمون در هنگام معرفی امام رضا(ع) به ولایتعهدی، رنگ سبز را جایگزین رنگ سیاه کرد، این رنگ به عنوان نماد حکومت‌های شیعی مرسوم شد.

وی در ادامه تصریح می‌کند: در اواخر دوره تیموری، عَلَم یا پرچم مانندی در آستان قدس وجود داشته است که هنگام استقبال از امرا و پادشاهان  آن را بیرون می‌آوردند.

پرچم حرم در قرن دهم هجری

در نسخه‌های خطی متعلق به قرن دهم هجری نشان یا پرچم آستان قدس، نقاشی یا صورت‌برداری شده که به صورت ترنجی بوده و در حاشیه آن، اسامی ۱۴معصوم در ۱۴ دایره کنار هم و در وسط آن عبارت «مهر مشهد مقدس‌الرضا علیه افضل التحیه و الدعاء» مشاهده می‌شود. در آن زمان، هنگام تشرف بزرگان علمی یا حکومتی به آستان قدس همراه خلعت، پرچمی به آنان اهدا می‌شده که مایه مباهات دریافت‌کنندگان آن بوده است.

دوران صفویه و قاجار

از دوره صفوی، استفاده از پرچم در مراسم دینی اهمیت چشمگیری یافت. به طوری که در اسناد تاریخی آستان قدس، به افرادی با عنوان علمدار یا حمل‌کننده پرچم‌ها اشاره شده است. گزارشی مربوط به سال ۱۱۶۳ هجری وجود دارد که در آن به روشنی از بیرون آوردن عَلَم و استقبال از پادشاهان به عنوان رسمی معمول در آستان یاد شده است.بر اساس اسناد موجود مربوط به زمان قاجار، در سفر اول ناصرالدین شاه به مشهد نیز در سال ۱۲۸۶ این سنت تداوم داشته و به نوشته حکیم‌الممالک، هنگام نزدیک شدن موکب او، تمام عُمال و خدام با عَلَم‌ها و بیرق‌های زرنگار به استقبال رفته‌اند.

تعیین رنگ و عبارت‌های روی پرچم

در دوره پهلوی دوم به سال۱۳۲۷ نیز صاحب منصبان آستان قدس درصدد برآمدند تا نشان خاص برای آستان قدس تهیه کنند. در پیش‌نویس نامه‌ای که محمود بدر نایب‌التولیه وقت، برای وزارت دربار آماده کرده، این چنین استدلال شده که برای حفظ عظمت دربار ولایتمدار علی بن موسی‌الرضا(ع) لازم است پرچم خاصی تهیه شود تا در مواقع ویژه مانند اعیاد و جشن‌ها بر سردر صحن‌ها و بالای در ورودی ادارات آستان قدس و بنگاه‌های تابع، برافراشته شود. در همین اسناد آمده است با توجه به اینکه رنگ سبز شعار بنی‌هاشم و ائمه اطهار(ع) است، رنگ این پرچم سبز باشد و عبارات «لا اله الا الله» و «محمد رسول الله» بر یک روی پرچم و «السلطان علی بن موسی‌الرضا» روی دیگر آن نگاشته شود.

بر اساس مکاتبات سال‌های ۱۳۴۹ و ۱۳۵۰ شمسی، اداره تشریفات آستان قدس رضوی وظیفه داشت پرچم آستانه را که عبارت یاد شده روی آن قلابدوزی شده بود از ساتن یا دوشیز ابریشمی سبز رنگ در عرض ۹۰ یا ۱۱۰ سانتیمتر و طول سه متر تهیه کند. البته بر خلاف آنچه تعیین شده بود، در عکس‌های سال‌های پایانی حکومت پهلوی نشان تاج شاهی روی پرچم گنبد قابل مشاهده بوده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی

پس از انقلاب اسلامی عبارت «لا اله الا الله» که به شکل گنبد و گلدسته طراحی شده، به عنوان نشان آستان قدس رضوی در مرکز پرچم وجود دارد و در حاشیه آن نام مبارک «رضا» به تکرار با رنگ زرد دوردوزی شده است. این پرچم همیشه به جز ایام سوگواری بر بالای گنبد طلا در اهتزاز است و فقط در ایام عزاداری محرم و شهادت ائمه اطهار(ع) با پرچم مخمل سیاه رنگ که همان نشان و همان حاشیه با ساتن سبز زیتونی روی آن گلدوزی شده، تعویض می‌شود.مدت زمان برافراشته بودن پرچم سیاه به جای پرچم سبز براساس تقویم شیعه است. مثلاً در ماه‌های محرم و صفر از شب اول محرم پرچم سیاه برافراشته می‌شود و تا پایان سومین روز شهادت امام رضا(ع) در اهتزاز است و سپس با پرچم سبز تعویض می‌شود.