طبیعی است غلبه یک رفتار فرهنگی بر ذهن افراد یک جامعه، تأثیر خودش را بر همه‌چیز ازجمله بر سبک زندگی و حتی نوع معماری منازل می‌گذارد و مسیر را برای نهادینه کردن یک فرهنگ و ارزش هموار می‌کند. در مشهد، موضوع میهمان‌نوازی همیشه کمی غلیظ‌تر از دیگر نقاط کشور بوده؛ علتش هم این است که در این شهر، میان فرهنگ میهمان‌نوازی و مقوله پذیرایی از زائران حرم رضوی، پیوندی استوار برقرار شده است. در مشهدالرضا(ع)، میهمانی که از شهرهای دیگر به مشهد سفر می‌کند، هم حبیب خداست و هم زائر ثامن‌الحجج(ع)؛ به همین دلیل اکرام و احترام نسبت به او، واجب‌تر فرض می‌شود. در رواق امروز، می‌خواهم برایتان از جلوه این فرهنگ و ارزش دیرپا، در ساختار معماری خانه‌های مشهدالرضا(ع) و حواشی آن بگویم؛ موضوعی که البته در کنار جذابیت‌هایی که دارد، به دلیل فراموشی یا نادیده گرفته شدن در بسیاری از برنامه‌ریزی‌های شهری و شهرسازی، در خطر نابودی قرار دارد.

معماری در خدمت پذیرایی از زائران

نگاهی به معدود منازل باقی‌مانده از دوره قاجار در شهر مشهد، نشان می‌دهد در این خانه‌ها، افزون بر در نظر گرفتن فضای سنتی خانه‌های ایرانی، مکان ویژه‌ای هم برای پذیرش میهمان و پذیرایی از او در نظر گرفته می‌شد که با موارد مشابه آن در دیگر نقاط ایران فرق می‌کرد. جالب است توجه به این ویژگی، ارتباطی با وسعت زمین نداشت و هر کس، به فراخور توانمندی و تمکن خود می‌کوشید تا این الگو را پیاده کند. معماران مشهدی بدون نیاز به تذکر صاحبخانه، حواسشان برای رعایت این اصول جمع بود. در همه خانه‌ها، اتاقی بزرگ به عنوان مهمانخانه تعبیه می‌شد که محل پذیرایی‌های اصلی، مانند صرف ناهار یا شام بود و سعی می‌کردند آن را وسیع‌تر از نمونه‌های مشابه در دیگر شهرها طراحی کنند. تعداد اتاق‌ها در معماری خانه‌های مشهد، بیش از موارد مشابه در دیگر شهرها در نظر گرفته می‌شد و حتی معماران، گاهی بخشی از مهمانخانه را هم به اتاقی هرچند کوچک تبدیل می‌کردند. دلیل این امر، اقامت شبانه میهمانان در خانه‌های شهر مشهد بود. زائران حرم رضوی، عموماً در شهر مشهد منزل و مکانی نداشتند به همین دلیل، ناچار به بیتوته شبانه در منزل میزبانان می‌شدند و اگر تعداد خانوارهای میهمان بیش از عدد یک بود، نیاز به تعدد اتاق برای اسکان شبانه و ایجاد فضای آرام برای آن‌ها وجود داشت. در یک تحقیق دانشگاهی که در سال ۱۳۹۷ خورشیدی توسط دو کارشناس معمار (فاطمه فیروزی و ربابه علیپور) درباره ارتباط میان معماری خانه‌های مشهد با مقوله میهمان‌نوازی صورت گرفت، مشخص شد در این منازل، مسئله میهمان‌نوازی با رعایت اصول محرمیت و آسایش خانواده میزبان در نظر گرفته می‌شد. بدیهی است که طراحی چنین منزلی، نیاز به دقت و توجه فراوان معمار داشت. معمولاً در خانه‌های مشهد، اتاقی مجزا را برای نگهداری از وسایل میهمان‌نوازی، مانند رختخواب‌ها یا ابزار آشپزی و پذیرایی در نظر می‌گرفتند که از نظر وسعت، بسیار کوچک و در مکانی پوشیده و دنج بود. در خانه‌های بزرگ، ورودی میهمان به خانه را، مجزا از ورودی اهل منزل در نظر می‌گرفتند و ساختار بنا به گونه‌ای بود که حتی مسیرهای مربوط به سرویس بهداشتی یا حمام، از یکدیگر مجزا می‌شد. این را می‌توانیم در برخی خانه‌های قدیمی امروز مشهد که از تخریب مصون مانده‌اند، مانند خانه «داروغه» و «توکلی» ببینیم.

آداب شیرین میزبانی

در کنار تنظیم نقشه ساختمان‌ها برای پذیرایی بهتر از زائران حرم رضوی، آداب و رسوم ویژه‌ای هم برای دعوت از زائران برای میزبانی از آن‌ها وجود داشت. به دیگر سخن، افتخار میزبانی از زائر امام رضا(ع) تنها بر مبنای آشنایی و خویشاوندی با زائران فراهم نمی‌شد. مشهدی‌ها در رسمی قدیمی که هنوز هم در میان آن‌ها دیده می‌شود، هنگام زیارت حرم مطهر، از زائران دعوت می‌کنند برای صرف غذا، به منزلشان بیایند. این نوع دعوت، به ویژه در ماه‌های سرد سال و ایام خاص، مانند دهه پایانی صفر، بیشتر رواج داشت. معمولاً افرادی که دستشان به دهانشان می‌رسید، به اهل خانه دستور می‌دادند تا در چنین ایامی، بیش از اندازه هر روز غذا بپزند و منزل را برای پذیرایی از میهمان مهیا کنند. این موضوع در سفرنامه‌های دوره قاجار، مانند سفرنامه «افضل‌الملک» بازتاب بسیار خوبی دارد. مصطفی خلعتبری، در کتاب «جایگاه مهمان و مهمان‌نوازی در فرهنگ ایران»، با استفاده از گزارش‌های همین سفرنامه‌ها آورده‌ است: «مردم مشهد که برای زیارت به حرم امام(ع) می‌رفتند، با مشاهده زواری که مکان برای سکونت ندارند، بسیار صمیمی و گرم رفتار و آن‌ها را به منزل خود دعوت می‌کردند و با بهترین امکاناتی که دردسترس آن‌ها بود، از میهمان پذیرایی می‌کردند. میهمان را میهمان حضرت رضا(ع) می‌دانستند و بسیار به او احترام می‌گذاشتند. در میهمانی مشهدی‌ها برای زائران، غالباً پلو با زعفران و زرشک تزئین می‌شد و رسم بود که بعد از صرف غذا، میهمانان یا همان زائران، دست به آسمان بلند کنند و برای صاحب‌خانه طلب خیر نمایند».

چالش میزبانی در روزگار ما

این روزها اما، وضعیت میهمان‌نوازی در میان مشهدی‌ها خیلی خوب نیست؛ نه به این دلیل که فرهنگ و ارزش آن از میان رفته باشد، نه! به این دلیل که دیگر معماری‌های جدید، مجال چنین خدمت و کسب ثواب و برکتی را به مردم این شهر نمی‌دهد. انگار دیگر این مجتمع‌های آپارتمانی، جوابگوی آن فرهنگ اصیل و ارزشمند نیست. آیا می‌شود شهر امام رضا(ع) بار دیگر شاهد احیا و گسترش رسم زیبای پذیرایی از زائران باشد، پرسشی است که باید پاسخ آن را از استادان فن معماری و شهرسازی و فعالان عرصه فرهنگ بخواهیم.