به مناسبت سالروز تأسیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با دکتر «احد فرامرز قراملکی» رئیس این بنیاد به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

شاید نخستین پرسش مهم این باشد که بپرسیم چرا آستان قدس رضوی به حوزه پژوهش ورود کرده و بنیادی را برای پژوهش‌های اسلامی تأسیس کرده است؟

آستان قدس رضوی به دلیل گستردگی و اهمیت رسالت خود و تنوع و گستردگی فعالیت‌هایش، همواره نیازمند انجام پژوهش‌های مختلف است. پژوهش در شناخت و تحقق رسالت معرفتی آستان قدس یک جنبه از این نیاز پژوهشی است، یعنی آستان قدس در ترویج فرهنگ و معارف اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به خصوص معارف رضوی یک رسالت استانی، ملی و جهانی دارد.

همان‌ طور که وجود مقدس امام رضا(ع) فرمودند: «اگر مردم از محاسن و زیبایی‌های سخنان و کلام ما آگاه شوند از ما تبعیت و پیروی می‌کنند»، بنابراین آستان قدس برای رساندن معارف امام هشتم(ع) به گوش جهانیان، نیازمند انجام پژوهش‌های نظام‌مند، به‌روز و مستمر است.

از طرف دیگر آستان قدس رضوی به ‌عنوان یک نهاد و مجموعه سازمانی بزرگ، برای مدیریت درونی خود نیازمند سلامت، صلابت و سرآمدی است و در ارتقای کیفیت انجام مأموریت‌های خود هم نیاز مداوم به شناخت به‌روز مسائل و تشخیص  مسائل حرفه‌ای و حل اثربخش آن‌ها دارد. 

مثلاً یکی از موارد و مسائل مهم در آستان قدس رضوی، حوزه تبلیغات اسلامی و دینی است و موفقیت در امر تبلیغ، نیازمند پژوهش‌هایی است تا روی کارآمدترین، شیواترین و اثربخش‌ترین شیوه‌های تبلیغ تحقیق کند و در اختیار مبلغان قرار دهد. به همین دلیل است که «آینده‌پژوهی» برای همه سازمان‌ها و به‌خصوص برای مجموعه آستان قدس رضوی اهمیت بسزایی دارد. 

فعالیت‌های پژوهشی آستان قدس رضوی در زمینه «زائر و زیارت» چگونه می‌تواند در اثرگذاری فرهنگی این نهاد مقدس در کشور و جهان اسلام ثمربخش باشد؟

زیارت به‌ عنوان یک محور اساسی و فراتر از مرزهای جغرافیایی، قومیت‌ها، ملیت‌ها، زبان‌ها، نژادها و... در سبک زندگی مسلمانان و مؤمنان وجود داشته و تأثیرگذار است. از طریق زیارت، مؤمنان و مسلمانان با اماکن متبرکه مذهبی و از جمله آستان قدس رضوی مرتبط هستند.

با توجه به قداست و جایگاه ویژه زیارت و تجارب و نتایج اثربخش و ارزنده‌ای که در موضوع زائر و زیارت وجود دارد، آستان قدس رضوی از این طریق ظرفیت بالایی برای تمدن‌سازی و ترویج و تبلیغ فرهنگ غنی و متعالی اسلامی و همچنین ارزش‌های ملی و انقلابی دارد. 

آستان قدس باید یک هویت واسطه‌ای برای خود ترسیم کند تا بتواند فرهنگ و معارف اصیل اسلامی و انقلابی و به‌خصوص معارف و آموزه‌های رضوی را از طریق موضوع زائر و زیارت و آثار مربوط به آن در دسترس جهانیان قرار دهد.

در همین زمینه باید اشاره کنم در مناسبت‌های مختلف دینی، مذهبی و ملی شاید روزانه تا دو و نیم میلیون زائر به بارگاه مطهر رضوی مشرف می‌شوند و این تعداد در سال گاهی تا ۳۰ میلیون زائر هم می‌رسد. این زائران در هنگام حضور در حرم مطهر امام هشتم(ع) علاوه بر بهره‌مندی از فیض زیارت که به‌ عنوان بهره‌های لحظه‌ای، معنوی و تجربه دینی بدست می‌آورند، می‌توانند بسته‌های فرهنگی و مذهبی حاصل از این تجربه ارزشمند دینی و زیارتی را با خود به اقصی نقاط کشور و جهان اسلام ببرند. البته مراد و منظور از این بسته‌های فرهنگی و مذهبی، کتاب و پوستر و نشریه و محصولات فرهنگی و الکترونیکی و... نیست، بلکه منظور رهاوردهای علمی و پژوهشی است که می‌تواند توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تولید شده و در اختیار زائران، محققان و پژوهشگران قرار گیرد. 
 
برای تحقق اصول و سیاست‌های علمی و پژوهشی تعیین شده در سند سیاست‌های کلان آستان قدس رضوی چه برنامه‌ها و تدابیری اندیشیده شده است؟

ابلاغ سند سیاست‌های کلان آستان قدس رضوی از سوی تولیت معزز، نقطه عطفی برای راهبری فعالیت‌های مجموعه آستان قدس است. در نخستین گام، سیاست‌های این سند به ‌منظور آشنایی پژوهشگران و کارکنان بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ابلاغ و تبیین شد. ضمن اینکه تمام فعالیت‌ها و رویکردهای این بنیاد به‌ طور انحصاری در چارچوب سیاست‌های ابلاغی در این سند کلان انجام خواهد شد.

گام بعدی، تهیه برنامه سه‌ساله فعالیت‌های بنیاد است که باید در مدت دو ماه  تهیه و تدوین شود. این برنامه به‌صورت تعاملی بین روش گفت‌وگوی «بارشی» و «رویشی» از سوی بنیاد تدوین شده است؛ روش بارشی مربوط به تدوین برنامه توسط مدیران ارشد بنیاد و به خصوص معاونت طرح و برنامه است. روش رویشی مخصوص بدنه کارکنان و پژوهشگران بنیاد است. 

ما بین این دو حوزه تعاملی برقرار کردیم تا برنامه سه‌ساله فعالیت‌های بنیاد تدوین شود. خود این برنامه هم شامل دو بخش است؛ بخش اول مربوط به ادامه و اتمام برنامه‌های ناتمام قبلی که مربوط به دوران گذشته و در چند مورد خاص است، بخش دوم هم مربوط به تلاش و همت برای تحقق سیاست‌های تعیین شده در سند بوده و با این رویکرد و ریل‌گذاری، تمامی فعالیت‌های بنیاد پژوهش‌های اسلامی در چارچوب سند سیاست‌های کلان آستان قدس انجام خواهد شد. 

یکی از مهم‌ترین راهبردها در بنیاد پژوهش‌های اسلامی، «تحول» است. رویکرد تحولی یعنی جهشی برای گذار از وضعیت «موجود» به وضعیت «مطلوب». وضعیت موجود ممکن است خوب باشد اما وضعیت مطلوب، حالت «عالی» است و باید برای رسیدن به آن برنامه‌ریزی و تلاش کرد. این همان رویکرد تحولی است که مورد توجه قرار گرفته است. 
مثلاً ما در پژوهش‌های مربوط به «سادات» و «مزارات» به مرجعیت ملی و کشوری رسیده‌ایم به گونه‌ای که هم‌ اکنون، نظرات علمی و کارشناسی این بنیاد در زمینه سادات بودن افراد به‌ عنوان یک مرجع علمی قابل قبول و کارشناسی شده، مورد پذیرش مراجع عظام تقلید، ائمه بزرگوار جمعه و حتی مراجع قضایی قرار گرفته است. 
این یک وضعیت موجود خوب است، اما رویکرد تحولی یعنی رسیدن از این حالت به حالت مطلوب و عالی، یعنی رسیدن به مرجعیت جهانی و بین‌المللی در این مورد و موارد مشابه. راهبرد بعدی، بازنگری عملکردها و ریل‌گذاری مناسب برای رفع نقایص موجود و حرکت به سمت سیاست‌های ابلاغی در سند است.

 درباره تحقق زیارت متعالی چه اقدام‌هایی انجام شده است؟

یکی دیگر از راهبردهای مهم و مورد نظر، تلاش برای تحقق «زیارت متعالی» است که به‌ عنوان یکی از اهداف مهم و رسالت آستان قدس رضوی تعیین شده است. تحقق زیارت متعالی، جنبه‌های مختلفی دارد که در بنیاد پژوهش‌ها به آن توجه شده است، موارد و پروژه‌هایی مانند «اخلاق بازرسی» ویژه برادران و خواهران مستقر در مبادی ورودی و گیت‌های بازرسی زائران هنگام ورود به حرم مطهر امام رضا(ع).

مورد بعدی فراهم شدن امکان چاپ کتابی با عنوان «خدمت تراز» ویژه خادمان بارگاه مطهر امام رضا(ع) است که بیان‌کننده نحوه تأثیرگذاری رفتار، گفتار و چگونگی ارائه خدمت خادمان روی زائران در راستای رسیدن به زیارت متعالی است و ان‌شاءالله این کتاب به ‌زودی در هفته‌های آینده چاپ و منتشر خواهد شد.  تشکیل «اتاق اندیشه‌ورز» با عنوان «عفاف و حجاب» برای ایجاد تحول و ارتقای سطح رعایت ادب زائران در هنگام ورود به حرم مطهر از دیگر موارد و موضوعات مرتبط با زیارت متعالی است که در حال اجراست تا زائران بهتر و بیشتر بتوانند از معنویات و فیوضات حضور در محضر ولی خدا و امام معصوم بهره‌مند شوند.  موارد دیگر از جمله «آداب و اخلاق زیارت»، «تحلیل و شرح کتاب‌های زیارت»، «بررسی مقایسه‌ای زیارت در اسلام، مسیحیت، یهود و زرتشت» و... نمونه‌هایی از پروژه‌های در دست انجام برای تحلیل مفهوم زیارت، تحقق زیارت متعالی و همچنین نائل شدن زائران به معنویات و فیوضات حاصل از زیارت است.  همچنین پاسخگو بودن به همه نیازهای اساسی در خود مجموعه آستان قدس رضوی، استفاده از ظرفیت‌های علمی و پژوهشی استان خراسان رضوی مانند دانشگاه فردوسی و حوزه علمیه خراسان، استفاده از ظرفیت‌های علمی و پژوهشی ملی و فراملی، همکاری با دانشمندان، فرهیختگان و پژوهشگران سراسر کشور و جهان اسلام، تقویت جایگاه علمی آستان قدس و معرفی آن با حضور در نمایشگاه‌ها، همایش‌ها و کنفرانس‌های بین‌المللی، جهانی‌سازی فعالیت‌های بنیاد پژوهش‌ها در چارچوب سند سیاست‌های کلان آستان قدس رضوی نیز از جمله افق‌ها و رویکردهای پیش روی این مجموعه علمی و پژوهشی است.