به گزارش قدس آنلاین، هر کسی در زندگی شغلی‌­اش باید اخلاق و حریمی را رعایت کند. پژوهش نیز از این قاعده مستثنی نیست. سید ضیاءالدین علیانسب، دانشیار دانشگاه حضرت معصومه (س) قم در نوشتاری به این سوال پاسخ می‌­دهد که علامه طباطبایی در سیرۀ علمی خویش چگونه اخلاق حرفه‌­ای پژوهی را رعایت می­‌کرد؟

وی در توضیح ضرورت پرداخت به این مسأله می‌نویسد: این نوشتار کاربردی و مورد نیاز اکثر پژوهشگران است؛ چون متخلق نبودن به اخلاق حسنه، فرد را به  انحراف کشانده و اثر را فاقد ارزش و اعتبار می­‌کند. محقق برای رعایت اخلاق حرفه‌­ای باید اصولی را رعایت کند که ما درصددیم پس از بررسی آن‌ها، به این بحث بپردازیم که علامه طباطبایی (ره) چگونه این اصول و اخلاق پژوهشی را  در سیره علمی خویش رعایت می­‌کردند.

متن کامل این مقاله را در زیر می‌خوانیم: 

۱.تحقیق  به نیت الهی:

پژوهشگر باید با نیتی الهی و خالصانه، در جهت خدمت به خلق و دین خدا و سعادت واقعی بشر گام بردارد. علی(ع) فرمودند: کسی را که نیت درستی نداشته باشد، عمل صحیحی نخواهد داشت. علامه طباطبایی(ره) از دانشمندان مخلص زمان بود. ایشان هیچ گاه اجازه نمی‌­داد، کسی در حضورش از او تعریف کند؛ هر چند حقیقت بوده و مبالغه نباشد. یکی از علمای حوزۀ علمیه در این باره نقل می­‌کند: "از تفسیر المیزان در حضور علامه طباطبایی تعریف کردم. ایشان فرمود، تعریف نکن که خوشم می‌­آید و ممکن است خلوص و قصد قربتم از بین برود"

۲.حقیقت‌جویی و پرهیز از پیش‌داوری و قضاوت عجولانه:

حقیقت‌جویی حسی فطری و ذاتی است که در نهاد همۀ انسان­‌ها وجود دارد. علی(ع) توصیه به حقیقت­‌جویی کرده و فرمودند: "اُطلُب تَجُد؛ بجو تا بیابی" محقق باید چشمی واقع­‌نگر، حقیقت­‌یاب و دلی حق­‌پذیر داشته باشد تا به حقیقت دست یابد.

او باید بی­‌طرفانه و بدون پیش­داوری به یافتن حقیقت مبادرت کند و نتیجه مستدل تحقیق را بپذیرد هر چند نتیجۀ برخلاف میل درونی یا پردازش‌های پیشین محقق یا افکار عمومی باشد.

 از مصادیق حقیقت­‌جویی علامه (ره) این که شاگرد علامه، آقای موسوی همدانی فرمود: وقتی خدمت علامه (ره) اسفار می­‌خواندیم. فرمود: فلسفه یعنی تفکر آزاد؛ تفکری که مقید به هیچ قیدی نیست حتی قید دین. وقتی می‌­خواهید فلسفه بخوانید باید دین و ایمان خود را دم درب گذاشته و وقتی برای خواندن فلسفه می­‌آیید، آزاد از دین و بی­‌دینی بحث کنید و بحث که تمام شد،   متدین باشید و آراء دینی و عقاید خود را داشته باشید.

علامه(ره) حقیقت­ جو بود و هر وقت حقیقت را نمی­‌دانست، بدین امر اذعان می­‌کرد. استاد محمدتقی مصباح یزدی، از شاگردان علامه درخصوص تواضع ایشان چنین آورده است که: "در طول سی سال که افتخار درک محضر ایشان را داشتم هرگز کلمه "من" از ایشان نشنیدم. در عوض، عبارت "نمی­‌دانم" را بارها در پاسخ سوالات از ایشان شنیده­‌ام، همان عبارتی که افراد کم‌­مایه از گفتن آن عار دارند، ولی این دریای پرتلاطم علم و حکمت، از فرط تواضع و فروتنی به آسانی می‌گفت و جالب این است که به دنبال آن، پاسخ سوال را به صورت احتمال و یا با عبارت "به نظر می­‌رسد" بیان می‌­کرد".

علامه در پایان تفسیر یک آیه با جمله "و الله اعلم" گذشتند که از آن فهمیده می­‌شود، مطلب روشن نشده است. گاه نیز فرموده‌اند، معنی این کلمه را نفهمیدم. مثلا دابة الارض.

فلسفه، تفسیر قرآن، قرآن، حوزه علمیه،

۳.احترام به استاد، پیشینیان و داشتن روحیۀ قدرشناسی

محقق باید همیشه قدردان اساتید خویش باشد و حق ایشان را ادا نماید. علامه (ره) در مورد شخصیت مرحوم قاضی (ره) که استاد بزرگوارشان بودند، فرمودند: "ما هر چه در این مورد داریم از مرحوم قاضی داریم چه آن چه را که در حیاتش از او تعلیم گرفتیم و از محضرش استفاده کردیم و چه طریقی که خودمان داریم و از مرحوم قاضی گرفته‌­ایم" علامه (ره) در المیزان آن را به صورت قران به قران تفسیر کردند و فرمودند من این روش را از استادمان مرحوم قاضی فراگرفتم.

۴.رجوع به منابع معتبر

اعتبار نوشته به منابعی است که در نگارش اثر، از آن استفاده می­‌شود در پژوهش‌های اصیل و معتبر محقق به منابع دست اول رجوع می‌­کند و نه به شرح، نقل، اخذ و اقتباس. "علامه (ره) در سامان دادن این اثر ثمین [المیزان] گذشته از قرآن که منبع وی در تفسیر بوده و به بیش از صدو هشتاد منبع تفسیری، روایی، لغوی، تاریخی، علمی، اجتماعی، فرهنگی و ... مراجعه کرده که برخی از این منابع دارای مجلدات متعددی است".

کتب و تفاسیری که در کتاب "الطباطبایی و منهجه فی تفسیره المیزان" نام برده شده که علامه (ره) به آنها رجوع کردند، عبارتند از: "مفردات راغب، فخر رازی، مجمع البیان، ابن­عباس، کشاف، طبری، بیضاوی، ابی­السعود، الدرالمنثور، روح المعانی، طنطاوی، المنار، البرهان، صافی، نعمانی، قمی، نورالثقلین، برخی از آیات الاحکام‌­ها... در لغت هم می­‌گویند به این کتب مراجعه کرده است: "صحاح اللغه، مصباح المنیر، قاموس اللغه، لسان العرب، المزهر فی علوم اللغه".

۵.تواضع

پژوهشگر باید تواضع علمی داشته باشد. وی نباید دیگران را جاهل قلمداد و آنان را با رفتار یا حرفی تحقیر کند. علامه(ره) در مجلۀ "مکتب تشیع" و "مکتب اسلام" مقاله می­‌نوشت.

    با اینکه مؤسس این مجلات همه از شاگردان علامه (ره) بودند، اما برای آشنایی نسل جوان با اسلام، علامه (ره) متواضعانه در آن مجلات مقاله می­‌نوشت. ایشان با پرفسور هانری کربن در تهران مباحثاتی داشت و هر پانزده روز یک بار به تهران می‌­رفت. با اتوبوس رفت و آمدشان انجام می‌­شد. در حالی که ایشان شخصیت جهانی داشت. ایشان واقعا متواضع بود. هرگز به خود نمی­‌بالید و از خود تمجید نمی­‌کرد. عالی­‌ترین مطالب علمی را که گاهی از ابتکارات فکری خویش بود، با کمال سادگی در اختیار علاقه‌مندان قرار می­‌داد، بدون اینکه خودستایی کند.

فلسفه، تفسیر قرآن، قرآن، حوزه علمیه،

۶.ترویج  علم و پاسخگویی به نیازهای روز

محقق باید پاسخگوی نیازهای فطری و فکری مردم باشد. علامه(ره)، به مقتضای حدیث نبوی عمل می­‌فرمود که: انّا معاشرَ الانبیاء اُمِرنا اَن نُکَلِّم الناس علی قدر عقولهِم. ایشان گاه معارف دقیق را در قالب الفاظ و کنایات و حتی داستان و شعر در اختیار مخاطبان قرار می­‌داد و اگر فردی سطح علمی‌­اش بالاتر بود، همان مطلب را در سطوح عالی­‌تری بیان می­‌کرد.

ایشان حتی با افراد عادی نیز به قدر فهم‌شان سخن می­‌گفت؛ برای آنان هم جلساتی داشت و نیز با فضلا و علما و شاگردان متعدد خویش و حتی پرفسور کربن فرانسوی در حد سطحشان بحث و درس داشت.

وی از یک  طرف عالی‌ترین مطالب را در تفسیر می‌­نوشتند و از طرفی نیز معارف دین را در سطح پایین حتی در حد دانش آموزان مدارس می­‌نوشت. کسی نبود که از این دریای بیکران علوم بی­‌بهره بماند.

علامه کتاب آموزش دین را برای دانش آموزان با قلمی روان نوشتند. ایشان فرمود: "هنگامی که به قم آمدم مطالعه­‌ای در برنامۀ درسی حوزه کردم و آن را با نیازهای جامعه اسلامی سنجیدم. کمبودهایی در آن یافتم و وظیفۀ خود را تلاش برای رفع آن‌ها دانستم.

مهمترین کمبودهایی که در برنامه حوزه وجود داشت در زمینه تفسیر قرآن و بحث‌های عقلی بود. از این رو، درس تفسیر و فلسفه را شروع کردم. با اینکه در آن زمان تفسیر قرآن، علمی که نیازمند به تحقیق و تدقیق باشد تلقی نمی­‌شد و پرداختن به آن شایستۀ کسانی که قدرت تحقیق در زمینه‌­های فقه و اصول را داشته باشند، به حساب نمی‌­آمد ...  آن را ادامه دادم تا به نوشتن تفسیر "المیزان" انجامید".

۷.اجتناب از سرقت محتوایی یا انتحال

رکن اساسی اخلاق پژوهشگری، امانت‌داری در پژوهش است. اگر محقق اطلاعاتش را از مأخذ دیگری به دست آورده است، برای احترام به زحمات دیگران باید به ذکر مأخذ اطلاعاتش بپردازد.

بنا به فرمایش علی(ع) آفت نقل و گزارش دادن، دروغ نقل کردن است. "انتحال هنگامی رخ می‌­دهد که کسی مطلبی را از منبع یا منابعی معین بدون استناد و ارجاع مناسب برگیرد؛ چه در این کار قصد فریب باشد و چه نباشد و انتحال به هر دلیلی که صورت گیرد، خطاست و نیازمند تعقیب و پیگیری و رسوا کردن سارقان است".

انتحال تصرف نامقبول در دارایی معنوی دیگران است و از این لحاظ فرقی بین سرقت اموال مادی و اموال معنوی وجود ندارد. توصیه شده که هر حدیثی بر زبان آوردید، به کسی که آن را برایتان گفته است، نسبت دهید. اگر حق باشد که به سود شماست و اگر دروغ باشد، برعهده اوست.

علامه (ره) در سامان دادن المیزان جز قرآن که منبع وی در تفسیر بود،   به بیش از صد و هشتاد منبع تفسیری، روایی، لغوی، تاریخی، علمی، اجتماعی، فرهنگی و ... مراجعه کرد که برخی از این منابع دارای مجلدات متعددی است. حتی از کتب مقدس مذاهب دیگر از قبیل انجیل، اوستا، تورات، السواعی(از کتب ارتدکس روم) و اعمال الرسل و رسائل پولس جهت مقایسه آنها با قرآن کریم و نقد آنها استفاده کرده است.

۸.انصاف علمی و نقادی

محقق باید به دنبال حق باشد و منصفانه دیدگاه‌های مخالف و موافق را نقل و نقد کند. نقاط قوت و ضعف هر مطلب را بیان و دیدگاه و نظریه‌­ای را بپذیرد که منطقی و مستدل باشد. پس باید از تعصبات قومی، مذهبی و تقلید در تحقیق بپرهیزد تا اثرش ارزشمند باشد.

علی(ع) فرمودند: "وقتی مطلبی می­‌شنوید آن را تحلیل کنید و جوانبش را بررسی نمایید، نه این که فقط شنونده باشید و به ذهن بسپارید. افرادی که مطالب را حفظ می‌­کنند، زیادند اما افرادی که مطالب را تحلیل می­­‌کنند، کم‌­اند".

علامه طباطبایی (ره) بارهای بار به اندیشه‌­های شیخ محمد عبده و تفسیرهای وی از آیات توجه می­‌کند و غالبا به نقد و رد آنها می‌­پردازد.

وی در مقابل تفسیرنگاری علمی و غیب زدایی­‌های آن با تمام قدرت می­‌ایستد و از حریم قرآن دفاع می­‌کند و راه را برای تفسیر به رأی مفسران سدّ می­‌کند. علامه طباطبایی (ره) در نگارش المیزان به بیش از ۱۸۰ منبع تفسیری، روایی، لغوی، تاریخی، علمی، اجتماعی و فرهنگی و ... که برخی از این منابع مجلدات متعددی دارند، مراجعه کرده است.

وی هرگز با ساده انگاری و تسامح و تساهل از آنها نگذشته است. علامه (ره) در تمام آنچه نقل کرده، از روایات، اقوال و ... شیوه نقد و تحلیل را پیشه نموده و سره را از ناسره جدا کرده است.

فلسفه، تفسیر قرآن، قرآن، حوزه علمیه،

۹.پشتکار و استقامت

پژوهش فرآیندی زمانبر، طولانی و پرزحمت است. گاه پژوهشی سال‌ها طول می‌­کشد و حتی پس از مرگ محقق با ادامه دادن پژوهش‌های ناتمام وی توسط محققان دیگر، کارش به ثمر می‌­رسد.

محقق نباید از طولانی شدن فرایند انجام تحقیق، ناامید شود. صبر، مداومت و مقاومت موفقیت محقق را صدچندان می‌کند. علامه طباطبایی (ره) مدت ۲۰ سال قرآن را تفسیر کرد و با پشتکار و استقامت وصف­‌ناپذیر این کار را به سرانجام رساند.

    دختر مرحوم علامه طباطبایی(ره)، خانم نجمه سادات طباطبایی، درخصوص پشتکار و جدیت علامه در جستجوی حقیقت و رسیدن به آن فرمود:گاهی با آقای قدوسی در مورد علت موفقیت و رمز ترقی پدرم صحبت می­‌کردیم ایشان می‌فرمود: استعداد عامل مهمی برای ترقی آدمی است اما پشتکار هم بسیار موثر است. علامه پشتکار عجیبی داشتند. چندین سال برای تفسیر زحمت کشیدند، اصلا احساس خستگی نکردند، شب و روز نمی­‌شناختند. از صبح زود تا ساعت دوازده مشغول مطالعه، تحقیق و تالیف بودند و بعد از نماز و صرف غذا و استراحت مختصر تا مغرب کار و فعالیت داشتند.

۱۰.اهمیت به وقت و عمر خود و دیگران

محقق باید برای انجام پژوهش زمان‌بندی و برنامه‌ریزی کرده و با پشتکار طبق زمان‌بندی پیش رود. علی (ع) فرمودند: "الفُرصَةُ تَمُرُّ مَرَّ السحاب، فَانتَهِزُوا فُرَصَ الخَیر؛ فرصت‌ها چون ابرها می‌گذرند، پس فرصت‌های نیک را غنیمت شمارید".

    علامه (ره) تمام عمر پربرکتشان را برای نوشتن کتب و مقالات علمی صرف کرد. وی المیزان را می­‌نوشت که همان را برای چاپ می­‌فرستاد. ایشان مطالب را بدون نقطه می­‌نوشتند و وقتی صفحه‌­ای تمام می­‌شد، شروع به گذاشتن نقطه می‌کردند و در مورد علت این کار می‌فرمودند: من حساب کرده‌­ام، اگر این طور بنویسم در هر ۱۰ صفحه یک صفحه در زمان صرفه جویی کرده‌­ام.

آیه الله جعفر سبحانی، از شاگردان علامه (ره) دقت نظر و استفاده از لحظات و دقایق استاد را توضیح می‌­دهد:گاهی علامه (ره) هنگام تحقیق مطلبی، خود را مدت‌ها در اتاقی محصور می­‌ساخت و با کسی جز برای کارهای ضروری تماس نمی‌گرفت.

۱۱.جامعیت و علم سرشار پژوهشگر

محقق باید پیرامون موضوعی که درباره­‌اش پژوهش می­‌کند، متبحر بوده و تخصص لازم را داشته باشد. در غیر این صورت نوشته‌­هایش بی‌­ثمر خواهد بود. او باید از همۀ روش‌های متنوع و گسترده آگاهی داشته باشد و با مهارت‌های پژوهش آشنایی کامل داشته باشد.

علامه (ره) "در علوم مختلف از قبیل؛ ادبیات عرب، معانی و بیان و بدیع، فقه و اصول و فلسفه، معارف الهیه و اخلاق و فقه الحدیث، اعداد و حساب و جُمَل ابجد و جبر و مقابله و هندسه فضائی و مسطحه و حساب استدلالی، و هیات قدیم و استخراج تقویم و ... استاد بودند".

فلسفه، تفسیر قرآن، قرآن، حوزه علمیه،

۱۲.برهانی و مستدل نویسی

محقق باید مستدل، برهانی و متقن بنویسد. علامه(ره) از نظر عقاید درصدد بود عقائد معروف شیعه را با دلیل و برهان و آیه مستدل کند و خیلی منطقی، متین و جالب مطرح نماید.

سعی علامه (ره) در تدوین بدایة الحکمه، نهایة الحکمه و ... این بود که هر مسئله بر پایه برهانی خود استوار شود. وی "چیزی را جز با برهان بیان نمی­‌فرمود و آنچه را مبرهن نبود، نمی­‌پذیرفت و این همان ادب قرآنی است. قرآن بشر را به گونه‌­ای تربیت می­‌کند که در نفی و اثبات، با برهان همراه باشد.

علامه پس از پژوهش و گردآوری اطلاعات، آنها را با معیارهای قرآن و روایی از یک سو و براهین عقلی و منطقی از سوی دیگر ارزیابی می­‌کرد و از این راه، افکار صحیح و اندیشه‌های صائب را از دیگر افکار، به خوبی تشخیص می­‌داد، زیرا عقل برهانی و ثقل معتبر در ظلّ علوم وحیانی معصومان علیهم السلام ترازوی سنجش مکاتب است".

علامه (ره)، مفسر آگاهی است که درصدد دفاع از تهاجمات فکری و اعتقادی است، تهاجماتی که حقانیت و اعتبار آموزه‌های قرانی را هدف گرفته است، تنها به ارائۀ آموزه­‌های قرآنی اکتفا نمی‌کند و طعن‌­ها و هجوم‌­های متوجه آنها را نادیده نمی­‌گیرد و دفاعی خردپسند و منطقی از وحی ارائه می­‌دهد.

۱۳.شجاعت و جرأت علمی

محقق باید در مواجهه با موانع و تهدیدات، هنگام نوشتن یا ارائۀ نتایج تحقیق خویش جسور باشد. ممکن است هنگام ارائه یا چاپ گزارش تحقیق، یک گروه دینی، مذهبی، فرهنگی یا اجتماعی معترض و ناراضی از نتیجه تحقیق باشد و این تحقیق برای محقق تبعاتی داشته باشد.

در زمان علامه(ره) تدریس و تحقیق فلسفه مذموم بود ولی علامه (ره) با شهامت خاص و احساس نیاز به ادامه این کار و با همۀ ناملایمات و نابخردی‌های کج اندیشان، تحقیق و تدریس فلسفه را ادامه داد و فلسفه را از انزوا رها کرد و به صورت علمی رسمی در حوزه های علمیه درآورد و از دیگر نشانه‌­های شهامت و شجاعت ایشان، گفتن "نمی­دانم" است؛ وقتی که احیانا مطلبی را نمی­‌دانستند.

آیت الله جوادی آملی نیز در تأیید این مطالب فرمودند: علامه (ره) در اکثر مسئله‌­ای از مسائل معارف و حِکم قرآنی، تحلیل شایسته داشتند ولی اگر احیانا مسئله‌­ای بود که جوانبش را کاملا بررسی نکرده بود، با کمال شهامت می‌­فرمود: "نمی­‌دانم".

نتیجه­ این که علامه طباطبایی (ره)، محقق، مفسر و عالمی فرهیخته، حقیقت‌­جو، مهذب، با اخلاص، متواضع، برهانی و ... بود که اخلاق حرفه‌­ای در پژوهش را در حد اعلا رعایت می­‌کرد. ایشان با نیتی الهی و خالص و علمی جامع و مستند تمام عمر پربرکتشان را برای نوشتن کتب و مقالات علمی صرف نمودند.

انتهای پیام/