رهبر انقلاب اسلامی در بیانات روز چهارشنبه خود در دیدار نخبگان جوان و استعدادهای برتر علمی در همین خصوص گفتند: «تمایل یک نخبه برای مهاجرت به کشوری دیگر با این نگاه و توجه که بدهکار کشور است و پس از تحصیل بازخواهد گشت، مانعی ندارد؛ اما مهاجرفرستی و اینکه عناصری در بعضی دانشگاه‌ها، جوان نخبه را از آینده مأیوس و او را به ترک میهن تشویق می‌کنند، صریحاً خیانت به کشور و دشمنی با آن است و دوستی با آن جوان هم نیست».

واقعیت آنکه گزارش‌ها و اظهارنظرها در خصوص مهاجرت نخبگان و دانشجویان ایرانی حتی در میان مسئولان و صاحبنظران آموزشی متفاوت است. برای مثال در حالی که منصور غلامی، وزیر سابق علوم و یا محمد وحیدی، نایب رئیس کمیسیون آموزش مجلس از مهاجرت نزدیک به ۹۰۰ استاد دانشگاه از ایران در سال ۱۳۹۸، مهاجرت ۳هزار پزشک در ۱۰ ماه گذشته و خروج روزانه ۲۰ مهندس و نخبه در مقاطع کارشناسی تا دکترا از کشور خبر داده بودند؛ سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رئیس جمهور به‌تازگی اظهار کرده جمهوری اسلامی ایران از جمله کشورهایی است که در مهاجرت استعدادها آمار بالایی ندارد، حتی در سال‌های اخیر مهاجرت‌ها از ایران کاهش داشته است.

وی آمارهایی را که ایران را جزو برترین کشورهای مهاجرفرست نشان می‌دهد جعلی و بازی سیاسی می‌خواند و می‌گوید: ما به دور از این بازی‌ها تنها به برنامه‌ریزی‌هایمان برای بازگشت نخبگان به کشور می‌اندیشیم و تاکنون نیز در این زمینه موفق بوده‌ایم و بسیاری از نخبگان کشورمان به میهن بازگشته و در شرکت‌های دانش‌بنیان مشغول به کار شده‌اند.

کارگروهی برای بررسی دلایل مهاجرت 

محمدمهدی زاهدی، عضو کمیسیون آموزش مجلس و وزیر سابق علوم به قدس می‌گوید: متأسفانه از سال گذشته تاکنون گزارش‌های زیادی به کمیسیون رسیده که نشان می‌دهند بسیاری از استادان نخبه و خبره دانشگاهی، ایران را به مقاصد کشورهای دیگر ترک می‌کنند. ضمن اینکه برای بسیاری از استادان علمی هم دعوت‌نامه می‌آید و پیشنهادهای شغلی و حقوقی خوبی به آن‌ها داده می‌شود که بعضی از استادان آن را با وضعیت داخلی مقایسه می‌کنند و تصمیم به مهاجرت می‌گیرند.

وی می‌افزاید: برای حل این مشکل، معاونت علمی ریاست جمهوری، وزارت علوم، وزارت بهداشت و بنیاد ملی نخبگان باید ضمن تشکیل کارگروهی در این خصوص، این موضوع را به صورت دقیق مورد بررسی قرار دهند و دلایل مهاجرت استادان و نخبگان را به کشورهای دیگر بررسی کنند، با نزدیکان استادان و حتی با خود آن‌ها مکاتبه و مصاحبه نمایند تا دلیل مهاجرتشان مشخص شود؛ چون درک دلیل مهاجرت آن‌ها کمک می‌کند تا بتوانیم برنامه‌ریزی صحیحی برای جلوگیری از این مهاجرت‌ها داشته باشیم.

تضعیف بنیاد ملی نخبگان و  ضعف پارک‌های علم و فناوری

محمد وحیدی، نایب رئیس کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس شورای اسلامی نیز جریان مهاجرت نخبگان ایرانی به دیگر کشورهای دنیا و آمارهایی که در این زمینه منتشر می‌شود را نگران‌کننده توصیف می‌کند و به قدس می‌گوید: البته این آمارها باید فراتحلیل شوند تا مهاجرت نخبگان صرفاً منفی تلقی نشود. در واقع مهاجرت دراصل به عنوان یک ماهیت منفی تلقی نمی‌شود چون اگر مهاجرت برای کسب دانش و فرصت‌های جدید انجام شود و سپس مهاجران به کشور برگردند موضوعی نگران‌کننده و مشکل‌ساز نیست. 

اما اگر عکس این اتفاق بیفتد و نخبگان به کشور برنگردند قطعاً اثر منفی دارد. متأسفانه نوع مهاجرتی که در برخی از نقاط دنیا از جمله در ایران انجام می‌شود از این نوع است؛ این موضوع هم ریشه در برخی رفتارهای مدیریتی در داخل کشور دارد.  در سال‌های اخیر به دلیل برخی از تصمیمات دولت‌ها در کشور رویکرد اشتغال و کارآفرینی و فرصت حضور نخبگان در مجموعه‌های دانش‌بنیان آسیب‌پذیر شده است در نتیجه جریان دانشجویی احساس می‌کند شاید در جای دیگری از دنیا فرصت بهتری برای وی فراهم باشد و بتواند از آن استفاده کند.

وی از تضعیف بنیاد ملی نخبگان و ضعف پارک‌های علم و فناوری در جذب نخبگان به عنوان دیگر دلایل مهاجرت نخبگان اعم از مهندسان، پزشکان، استادان دانشگاه‌ها و... نام می‌برد و می‌گوید: مثلاً بنیاد ملی نخبگان الان کجاست و چه کار خاصی انجام می‌دهد یا چرا دانشگاه‌ها برای جذب نخبگان تنها به مقالات آی.اس.آی به عنوان شرط پذیرش توجه می‌کنند و علاوه بر آن گاهی به نیروهای برتر در حوزه کارآفرینی بی‌توجه هستند؟

وی ادامه می‌دهد: رویکرد ما در آیین‌نامه جذب اعضای هیئت‌های علمی به‌گونه‌ای نیست که مشکلات کشور در بخش‌های مختلف را هدف قرار دهد؛ بنابراین در این رویکرد باید تغییراتی ایجاد شود تا خروجی آن موجب افزایش توان علمی کشور و حفظ نخبگان شود.

وی در همین زمینه می‌افزاید: به دلیل بی‌توجهی به حقوق اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها به‌ویژه هیئت‌های علمی‌ معتبر، مهاجرت اعضای هیئت‌های علمی‌ هم آغاز شده بود که مجلس با نگاه مثبتی که در قانون بودجه سال ۱۴۰۰ به حقوق اعضای هیئت علمی داشته جلو خیلی از این مهاجرت‌ها را گرفت. 
موضوع بازگشت نخبگان به کشور باید به عنوان یک هدف مهم در دستور کار مجموعه دانشگاهی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، معاونت علمی ریاست جمهوری، بنیاد ملی نخبگان و پارک‌های علم و فناوری قرار گیرد. البته در چند سال اخیر جمعی از نخبگان در قالب شرکت‌های دانش بنیان حضور داشتند اما مراکز دانشگاهی در این زمینه قدری ضعیف عمل کردند.

هیچ وقت جزو ۲۰ کشور مهاجر فرست دنیا نبوده‌ایم

پرویز کرمی، دبیر ستاد فناوری‌های نرم و صنایع خلاق معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری اما نگاهی متفاوت به جریان مهاجرتی دانشجویان و نخبگان ایرانی دارد.
او با غیرواقعی خواندن بسیاری از آمارهایی که بر اساس داده‌های بانک جهانی و یا سازمان ملل در خصوص مهاجرت ایرانیان به دیگر کشورها مطرح می‌شوند، به قدس می‌گوید: اینکه می‌گویند ایران بالاترین نرخ مهاجرت دانشجویی و نخبگان را در دنیا دارد کذب و دروغی بیش نیست و یک حربه سیاسی و تبلیغاتی علیه جمهوری اسلامی و برای تحقیر ملت ایران است.
وی با اشاره به اینکه موضوع مهاجرت نخبگان مختص کشورهای درحال توسعه یا کشورهای خاورمیانه نیست بلکه یک موضوع بین‌المللی است، تصریح می‌کند: آمارها نشان می‌دهند در دو دهه گذشته مهاجرت‌های دانشجویی در سطح بین‌المللی رشد چهار برابری داشته است. 

وی می‌گوید: براساس گزارش رصدخانه ملی مهاجرت، ایران هیچ وقت جزو ۲۰ کشور مهاجرفرست دنیا نبوده است.

او مهم‌ترین دلایل مهاجرت ایرانیان را اشتغال و کسب علوم جدید می‌داند و می‌گوید: اما این دلیل نمی‌شود که اصطلاح فرار مغزها را برای دانشجویان خود که برای کسب علوم جدید یا نو به دیگر کشورها مهاجرت می‌کنند و سپس به ایران برمی‌گردند استفاده کنیم چون ما به گردش نخبگان معتقدیم. گردش نخبگان برای کسب علوم و فناوری نو باید انجام گیرد.

کرمی معتقد است میل به بازگشت به کشور در ایرانیانی که مدرک دکترا به بالا دارند کم شده است اما علاقه به بازگشت در سایر دانشجویان کم نشده است.

وی در خصوص درصد بازگشت مهاجران نخبه به کشور می‌گوید: سال گذشته ۲هزار و ۵۰۰ دانشجوی ایرانی که در ۱۰۰ دانشگاه برتر دنیا تحصیل می‌کردند به ایران برگشتند و در کشور استارت‌آپ‌های خود را تأسیس کردند و یا در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی کشور مشغول به فعالیت شدند. یعنی با توجه به نفوذ و گسترش بالای تحصیلات دانشگاهی و همین طور شکل‌گیری زیست‌بوم فناوری و نوآوری در ایران و استارت‌آپ‌هایی که در کشور وجود دارد به نظر می‌رسد مهاجران دانشگاهی ترغیب می‌شوند به ایران برگردند. 

کرمی درباره راهکارش برای کاهش مهاجرت نخبگان ایرانی به دیگر کشورها و همچنین تسریع در بازگشت آن‌ها به کشور هم می‌گوید: برای حل مشکل باید در کشور به موضوع زیست‌بوم فناوری بیش از پیش توجه شود. دولت حتماً باید تسهیل‌گری کند. 

شرکت‌های دانش‌بنیان و محیط‌های علمی و آموزشی کارخانه‌ها و شرکت‌های بزرگ صنعتی بهای بیشتری به موضوع تحقیق و پژوهش بدهند چون نخبگانی که می‌روند می‌خواهند مؤثر باشند و تأثیر کاری که می‌کنند را ببینند. انگیزه آن‌ها از خروج از کشور برای پول و یا مسائل سیاسی نبوده است، رفته‌اند اما اگر محیطی در اینجا برایشان فراهم شود و مؤثر دیده شوند حتماً بازمی‌گردند.