در این بین، برخی برهه‌های تاریخی را باید نقاط عطفی در تاریخ توسعه اماکن متبرکه بدانیم. مثلاً دوره تیموری که در آن صحن عتیق و مسجد گوهرشاد پا گرفت یا دوره صفویه که در آن، افزون بر رواق‌های زیبا و بزرگ، صحن عتیق نیز به چهار برابر اندازه نخست رسید و با ساخت ایوان‌های شمالی، شرقی و غربی، شاکله‌ای منظم و چشم‌نواز پیدا کرد. اما یکی از ادوار تاریخی که در آن طرحی گسترده برای توسعه اماکن متبرکه ریخته شد و در واقع، مقدمه‌ توسعه امروزی ساختمان‌های حرم مطهر را فراهم کرد، مربوط به اوایل دوره فتحعلی‌شاه است. براساس روایات تاریخی، او سه بار به مشهد سفر کرد و در یکی از این سفرها، ضمن جلسه‌ای بسیار مهم، تصمیمی جدی برای توسعه اماکن متبرکه گرفته شد و در پی آن، صحن نو و تعدادی از رواق‌ها و تأسیسات مهم و ضروری در حرم مطهر، بنا گردید. در رواق امروز، با هم اتفاقاتی را که در آن جلسه مهم و تاریخی افتاد، مرور خواهیم کرد.

پیشنهاددهنده سومین طرح توسعه

محمد ابراهیم ناظر، یکی از چهره‌های شناخته شده در تاریخ مشهد، در دوره افشاریه، زندیه و قاجار است. او از سادات صاحب‌نام مشهد و دارای مقام بالایی در میان مردم این شهر بود. میرزامحمد ابراهیم، چنان‌که مرحوم مدرس رضوی در کتاب «شجره طیبه» می‌نویسد، اواخر دوره زندیه را درک کرد و در بلوایی که جانشینان نادرشاه در مشهد به راه انداختند و تعدادی از بزرگان دینی شهر را به قتل رساندند، از کسانی محسوب می‌شد که آزار و آسیب فراوانی دید و برای نجات مردم و علما تلاش فراوانی کرد، اما نتوانست کاری از پیش ببرد. او که مقام نقیبی سادات رضوی را از پدرش به ارث برده‌بود، اواخر دوره آقامحمدخان قاجار و به عزم زیارت، عازم عتبات عالیات شد و چند سالی را در کربلا و نجف گذراند.

میرزا محمدابراهیم در اوایل سلطنت فتحعلی‌شاه راه ایران را پیش گرفت و قبل از عزیمت به مشهد، چنان‌که مرسوم بود، به دیدار شاه قاجار رفت. در همین جلسه بود که وی را به حمایت از یک طرح برای توسعه اماکن متبرکه تشویق نمود و فتحعلی‌شاه هم که سخت به جلب نظر مردم و علما نیاز داشت، به میرزا محمدابراهیم ناظر قول مساعد داد و گفت: «من به‌زودی به مشهد مشرف خواهم شد و به آستان‌قدس خدمتی شایسته خواهم کرد». 

آن جلسه راهبردی

یکی دو سال بعد از این دیدار، فتحعلی‌شاه به عزم سامان دادن امور خراسان، راهی مشهد شد. ظاهراً او قولی را که به میرزا محمدابراهیم داده بود، به خاطر نداشت، اما میرزا به محض روبه‌رو شدن با شاه در حرم مطهر، به یاد او آورد که چنین قولی را برای حمایت از طرح توسعه حرم رضوی داده‌است. به این ترتیب، جلسه‌ای در رواق حاتم‌خانی برگزار شد و فتحعلی‌شاه، میرزا محمدابراهیم ناظر و تنی چند از بزرگان کشوری و آستان‌قدس‌رضوی در آن حضور یافتند.

در این جلسه، شاه از حاضران خواست تا درباره این طرح و چگونگی آن نظر بدهند. برخی از افراد در آن‌جلسه، درباره تزئینات جدید داخل حرم، طلاکاری برخی جاها و نوسازی ساختمان‌های قدیمی اماکن متبرکه نظراتی را ابراز کردند. اما میرزامحمد ابراهیم، روبه شاه کرد و گفت: «شما باید در حرم مطهر اقدامی انجام دهید که از عهده رعایا بر نیاید؛ اقدامی که بتواند زمینه آسایش زائران و بهره‌مندی بیشتر از مواهب حضور در حرم حضرت امام رضا(ع) را فراهم کند».

فتحعلی‌شاه به میرزا گفت: «به نظر شما چه باید کرد؟» او پاسخ داد: «اُمرا و حاکمان قدیم، برای نشان دادن ارادت به این حرم مبارک، هر کدام با ساخت بنایی جدید، بر عظمت آن افزودند و مایه آسایش زائران شدند. خوب است شما نیز، بنیان یک صحن جدید را بگذارید که صحن مقدسه فعلی، ظرفیت لازم را برای زائران مضجع شریف رضوی ندارد و دیگر آنکه شایسته است برای بعد از ساخت این صحن نیز، کاری جداگانه تدارک ببینید تا آیندگان آن را ادامه دهند و به تدریج، اطراف آستان آبادتر گردد».

به این ترتیب و با پیشنهاد میرزا محمدابراهیم ناظر، اولاً سنگ بنای صحن نو گذاشته شد و چنان‌که قبلاً هم اشاره کردیم، با اختصاص مبلغ ۳۰ هزار تومان، محل قبلی باغ ایلخانی و کبوترخانه را به ساخت این صحن اختصاص دادند؛ ثانیاً، برنامه گسترده‌ای برای ایجاد تأسیسات جدید در داخل حرم رضوی و ساخت برخی مدرسه‌ها در اطراف آن، برای رونق علم و تربیت بیشتر طلاب ریخته شد. از نکات حائز اهمیت در این طرح، تطبیق آن با روند معماری دوره‌های قبل بود، موضوعی که با تأکید میرزا محمد ابراهیم، مورد توجه و اهتمام معماران قرار گرفت و سبب ساخته شدن آثار ماندگار و زیبای معماری در اماکن متبرکه گردید.