از حدود پنج دهه پیش بسیاری از کشورهای دنیا قوانینی برای مقابله با آلاینده‌های حاصل از سوزاندن سوخت‌های فسیلی و استفاده از کاتالیست در خودرو وضع‌ کرده‌اند.

در ایران نیز استفاده از این قطعه برای خودروهای ساخت داخل از نیمه دوم سال۱۳۸۱ از سوی سازمان حفاظت محیط زیست اجباری شده و همچنین براساس طرح جامع کاهش آلودگی هوا، آزمون صحت کاتالیست در معاینه فنی خودروها به منظور صدور برگه و بر چسب معاینه فنی از ابتدای سال ۱۳۹۱ الزامی شده است.

بر این اساس خودروهای فرسوده‌ای که دوبار متوالی در فرایند معاینه فنی مردود شوند، اجازه تردد نخواهند داشت و خودروهایی هم که به سن فرسودگی نرسیده‌اند، در صورت عدم قبولی در معاینه فنی، باید اقدام به نصب فیلتر دوده یا کاتالیست با کیفیت ‌کنند.

البته این بخش هم مثل خیلی از بخش‌های دیگر از آفت سودجویی در امان نمانده است؛ هستند عده‌ای که برای دریافت معاینه فنی به‌جای خرید یک کاتالیست جدید و باکیفیت، اقدام به اجاره کردن کاتالیست‌ها از برخی تعمیرگاه‌ها و... می‌کنند. اقدام خلافی که نشان می‌دهد سودجویان، خود و دیگر شهروندان را هم با پول معامله می‌کنند. 

یک چرخه معیوب 

بهزاد اشجعی، دبیر پیشین کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا به قدس می‌گوید: در داخل کاتالیست فلزات گرانبهایی مانند روبیدیم، پالادیم و پلاتین به‌کار رفته که موجب افزایش قیمت آن شده است و متأسفانه برخی برای کسب منافع جزئی، پس از فروش آن به قیمت ۲ تا ۳میلیون تومان، یک قطعه تقلبی را جایگزینش می‌کنند. گاهی مالک خودرو بی‌اطلاع از این موضوع وقتی برای تعمیر وسیله نقلیه خود به تعمیرگاه می‌رود کاتالیست اصلی از اگزوز جدا و یک قطعه تقلبی جایگزین آن می‌شود. چون در ظاهر هیچ تفاوتی در کارکرد خودرو ایجاد نمی‌شود.

این کارشناس آلودگی هوا در خصوص راهکارهای مقابله با پدیده یاد شده هم می‌گوید: مهم‌ترین راهکار این است که رانندگان به جای اجاره کاتالیست اقدام به خرید آن کنند. علاوه بر این باید از روش‌های نوین پایش آلایندگی استفاده کنیم. مثلاً کنترل میزان آلایندگی وسایل نقلیه صرفاً به زمان معاینه فنی محدود نشود و میزان آلاینده‌های خروجی از اگزوز خودروها با استفاده از یکسری تجهیزات به ‌صورت آنلاین و ۲۴ساعته در زمان تردد درون شهرها سنجیده شود. راهکار دیگر این است که برای تولید کاتالیست هم مثل تولید خودرو، یک کد درج شود و در زمان شماره‌گذاری، این کد در سامانه پلیس قرار گیرد و از طرف دیگر امکاناتی در مراکز معاینه فنی ایجاد شود تا این مراکز بتوانند کد کاتالیست را استعلام کنند تا مشخص شود با کد اصلی مطابقت دارد یا خیر و اگر نداشت مشخص خواهد شد کاتالیست خودرو دستکاری شده است. 

جای نگرانی نیست

عبدالله متولی، مدیر امور اجرایی معاینه فنی خودروهای کشور، گستردگی پدیده یاد شده را محدود می‌داند و به قدس می‌گوید: تعداد مردودی خودروها در آیتم آلایندگی توسط مراکز معاینه فنی حاکی از آن است که برخی مالکان خودروها کاتالیست‌های قدیمی را تعوض نمی‌کنند. ضمن اینکه گزارش‌هایی داشته‌ایم که نشان می‌دهند بعضی افراد برای دریافت معاینه فنی از کاتالیست‌های اجاره‌ای استفاده می‌کنند اما تعداد این موارد زیاد نیست و در برخی از کلانشهرها مثل تهران شاهد چنین اتفاقی هستیم.

البته بازرسان ما هوشیار هستند و مراکز معاینه فنی هم وظایفشان را دقیق انجام می‌دهند. بنابراین موضوع آن‌قدر حاد نیست که موجب نگرانی شده باشد؛ اما باید به این موضوع حساس بود و به عنوان یک آسیب با آن مقابله کرد. 

وی کارایی کاتالیست‌های تولید داخل را تا مسافت ۸۰هزار کیلومتر اعلام می‌کند و می‌افزاید: پس از طی این مسافت، کاتالیست کارایی خود را از دست می‌دهد و میزان آلایندگی خودرو تا پنج برابر افزایش می‌یابد. 

وی هرچند معتقد است تخلف استفاده از کاتالیست اجاره‌ای از سوی مراکز معاینه فنی قابل شناسایی نیست، اما می‌گوید: نکته اینجاست مالکان خودروها باید بدانند ما از طریق دستورالعمل و بخشنامه‌های داخلی موجود و همچنین با استفاده از اکیپ‌های فنی سیار و دستگاه آنالیز گاز، خودروها را هنگام تردد در کنار جاده رصد و به لحاظ فنی آن‌ها را سنجش می‌کنیم. بنابراین اگر مشاهده کنیم افرادی مراکز فنی را دور زده یا از کاتالیست‌های اجاره‌ای استفاده کرده‌اند، به مراجع قضایی معرفی می‌شوند.

مدیرعامل اتحادیه سازمان‌های حمل و نقل همگانی کشور می‌گوید: از ابتدای سال جاری تاکنون ۵۲درصد خودروهایی که به مراکز معاینه فنی مراجعه کرده و در آزمون معاینه فنی مردود شدند به خاطر آلایندگی بوده است، اما نکته قابل توجه اینجاست بیش از ۹۰درصد این خودروها نسبت به رفع نقص خودرو خود اقدام کرده‌اند.

متولی، به راهکارهای خود برای مقابله با این پدیده نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: در حال حاضر ما با استفاده از دستگاه‌های آنالیز گاز در کنار جاده -البته با حضور پلیس و نماینده سازمان حفاظت محیط زیست- از خودروهای عبوری تست می‌گیریم. در واقع کاری به این نداریم که خودرویی گواهی معاینه فنی دارد یا ندارد یا معاینه فنی‌اش را هفته پیش یا چند ماه پیش دریافت کرده است. یعنی به صورت تصادفی این موضوع را رصد می‌کنیم تا مشخص شود مثلاً خودرو هنگام دریافت معاینه فنی از کاتالیست اجاره‌ای یا واقعی استفاده کرده است. 

راهکار دیگر این است که مثلاً برای هر قطعه‌ای که در خودرو نصب می‌شود، یک شماره سریال درج شود و بعد آن را وارد یک سیستم کنیم و پایگاه داده‌ای ایجاد شود تا اگر خودرو به مرکز معاینه فنی و یا تعویض پلاک و... مراجعه کرد مشخص شود آیا همان قطعه روی آن نصب شده یا نه و یا قطعه نو را خریداری کرده و یا اجاره‌ای است.