زائر با حضور در پیشگاه امام معصوم، خود را تنها و بی‌یاور نمی‌یابد زیرا می‌داند امام مهربان که واسطه فیض الهی است او را می‌بیند، صدایش را می‌شنود و به سلامش پاسخ می‌دهد. در این زمینه با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مسعود آذربایجانی، عضو هیئت علمی گروه روان‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه قم به گفت‌وگو نشسته‌ایم. گفتنی است این استاد دانشگاه دارای تألیفات بسیاری در حوزه روان‌شناسی دینی است که از جمله آن‌ها می‌توان به کتاب‌های «درآمدی بر روان‌شناسی دین»، «روان‌شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی» و «روان‌شناسی سلامت با نگرش به منابع اسلامی» اشاره کرد.

اگر موافق باشید گفت‌وگو را با بررسی ارتباط علم روان‌شناسی با دین و آداب و مناسک دینی آغاز کنیم. این دو حوزه چه اشتراکاتی با یکدیگر دارند؟

دو حیطه دین و روان‌شناسی دارای همسانی‌های بسیار و ارتباطی متقابل با یکدیگر هستند. از یک سو روان‌شناسی به تبیین آموزه‌های دینی کمک می‌کند. از سوی دیگر دین هم می‌تواند مباحث جدیدی را برای روان‌شناسی داشته باشد. مثلاً یکی از اهداف روان‌شناسی، رسیدن به سلامت یا بهداشت روانی است. دین در ابعاد مختلف می‌تواند به روان‌شناسی کمک کند و آیات و اهداف مختلفی را نشان دهد که با رسیدن به آن‌ها بهداشت روانی تأمین شود؛ مثلاً اگر انسان توکل و ارتباط با خدا داشته باشد و امور دینی‌اش دارای چارچوبی مشخص باشد بهتر می‌تواند به بهداشت روانی برسد. بنابر تحقیقات علمی نیز افراد دیندار، البته دینداری عمیق و راستین نه ظاهری، از سلامت روانی بالاتری برخوردارند. به طور کلی هدف علم روان‌شناسی، تقویت روحیه و خوشبختی انسان‌هاست. دین و آداب دینی نیز می‌خواهد انسان‌ها را به رستگاری و سعادت برساند.

یکی از آداب مهم دینی شیعیان زیارت مرقد مطهر پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) است. از جنبه روان‌شناسی دینی، زیارت به چه معناست و چرا انسان‌ها از نظر روحی نیاز دارند به بارگاه اولیای خدا مشرف شوند؟

زیارت به معنای حضور زائر در نزد مزور یعنی شخص بزرگی است که به دیدار او می‌رویم. در زیارت یک نگاه مقدس، قدسی و ملکوتی وجود دارد و سبب می‌شود یک حس معنوی جدید پیدا کنیم. اما درباره اینکه چرا انسان‌ها نیاز به زیارت دارند چند دلیل را می‌توان ذکر کرد: نخست اینکه زیارت یک نوع ابراز محبت و مودت است، وقتی خدا در سوره شوری می‌گوید: «قل لا اسئلکم علیه اجرا الا المودة فی القربی: ‌ای پیامبر بگو من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم درخواست نمی‌کنم جز دوست داشتن اهل بیتم»؛ یکی از نشانه‌های این مودت یعنی اظهار محبت، رفتن به زیارت است. ما با تشرف به مشاهد مشرفه و مرقدهای ائمه اطهار(ع) در واقع محبت خودمان را نشان می‌دهیم. وظیفه هر شیعه است که به اهل بیت(ع) ابراز مودت کند. دلیل دوم تجدید پیمان است؛ ما چون پیرو امام هستیم می‌خواهیم پیرو بودن خود را ابراز کنیم. در زیارت جامعه کبیره فقرات مختلفی است که می‌گوید: کسی که شما را اطاعت کرد خدا را اطاعت نموده و هر که از شما نافرمانی نمود خدا را نافرمانی کرده. دلیل سومش احیای ایمان خودمان است. ایمان ما گرد و غبار می‌گیرد و دچار آفت‌ها و موانع دنیوی می‌شود، وقتی به مشاهد مشرفه امامان می‌رویم به دلیل اینکه زمینه قرآن خواندن و تفکر و بازنگری در مورد وجود خودمان پیش می‌آید یک نوع تجدید ایمان است. درواقع ایمان ما که دچار غبارگرفتگی شده پاکیزه می‌شود و حیاتی دوباره می‌یابد. اما دلیل چهارم که با موضوع این گفت‌وگو و جنبه روان‌شناسی دین ارتباط دارد این است که زیارت نوعی عقده‌گشایی و درمان معنوی و بازگویی حاجات و مشکلات است. افرادی که به زیارت می‌روند معمولاً مشکلات و حاجاتی در زندگیشان دارند و وقتی نزد امام معصوم(ع) که درمانگر معنوی است می‌روند بخشی از مشکلاتشان در آن زیارت از بین می‌رود. البته در مواردی هم مصلحت الهی قرار می‌گیرد و با شفاعت امام حاجات آن‌ها برآورده می‌شود.

زیارت بارگاه ملکوتی ائمه اطهار(ع) به‌ویژه حرم نورانی امام هشتم(ع) چه تأثیری بر سلامت روانی و تقویت روحیه امیدواری و کاهش اضطراب، افسردگی و بیماری‌های روحی افراد جامعه ما دارد؟

افسردگی ناظر به فقدان‌ها و اندوه‌های گذشته و اضطراب ناظر به نگرانی‌ها و دلشوره‌های آینده است. وقتی انسان به بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) مشرف می‌شود، غم‌هایش را گاهی به زبان می‌آورد و گاهی در دل خود مرور می‌کند، خود این حضور و احساس معنوی موجب یک نوع شست‌وشو می‌شود. مثل وقتی که دو رفیق صمیمی غم‌هایشان را برای یکدیگر بازگو می‌کنند و همان بیان اندوه به حل آن کمک می‌کند. همچنین وقتی زائر، اضطراب‌ها و دلشوره‌های درونی‌اش را که مربوط به آینده است با توجه به آموزه‌های دینی که معتقدیم امام پیش خدا واسطه است، با او در میان می‌گذارد حس می‌کند امام پشتیبان او است، هوایش را دارد و تنها نیست. خیلی از مواقع دچار افسردگی و اضطراب می‌شویم چون به‌شدت احساس درماندگی و تنهایی و فکر می‌کنیم هیچ کسی را نداریم که به ما کمک کند. اما وقتی به زیارت می‌رویم امام را در کنار خودمان داریم و درمی‌یابیم امام هادی ماست. امام می‌گوید: «انی معکم: من با شما هستم». وقتی این را حس کردیم از تنهایی درمی‌آییم. همه این‌ها موجب سلامت روانی ما می‌شود. مثلاً یک مرد ۵۰ساله ممکن است در مقابل هیچ کس ناراحتی‌اش را بروز ندهد، اما غم و اندوهی که نمی‌تواند درباره آن با کسی صحبت کند را با امام به‌راحتی در میان می‌گذارد و درددل می‌کند و در مقابل امام اشک می‌ریزد. خود این، سبب شفا و سلامت روانی می‌شود. در واقع زیارت سبب می‌شود هم مشکلاتش را بیان کرده، هم نوعی ارتباط صمیمی با امام پیدا کند و هم یک نوع درمان است و موجب شادابی روحی می‌شود. در زیارت جامعه کبیره باز این مضمون را داریم: «بکم فتح‌الله و بکم یختم و بکم ینزل الغیث و بکم یمسک السماء أن تقع علی الارض الا باذنه و بکم ینفس الهم و یکشف الضر»، یعنی «در محضر شما هستیم و عالم وجود وابسته به شماست. اگر نعمتی از طرف خدا می‌آید واسطه فیض شما هستید و اگر هم و غمی نیز رفع می‌شود به واسطه شماست». افزون بر این‌ها زیارت بهترین فرصت و فراغت برای خودسازی معنوی است. به‌خصوص برای زائرانی که از فاصله دور آمده‌اند؛ زیرا دیگر اشتغال‌های جاری، آن‌ها را مشغول نمی‌کند. فرصتی است که قرآن بخواند، در درون خود تأمل کند و بازگشتی دوباره داشته باشد. خیلی از امور دنیوی سبب اندوه، افسردگی و اضطراب ما شده و سلامت روان را از ما می‌گیرد. این تأملات و درون‌نگری‌ها دریچه‌ای جدید است که می‌تواند ما را به سمت سلامت روانی رهنمون شود.

جا دارد در تکمیل سخنانم تجربه‌ای را عرض کنم: بنده سال‌هاست با مرکز مشاوره جامع آستان قدس رضوی ارتباط دارم. گاهی در آنجا مراجعانی داشتم که مثلاً اختلافی بین زن و شوهر بود. وقتی می‌خواستیم تنها از طریق روان‌شناسی مشکل آن‌ها را حل کنیم کار پیش نمی‌رفت و مرد یا زن حاضر نبودند همسر خود را ببخشند. اما وقتی پای امام رضا(ع) را به میان می‌آوردیم و می‌گفتیم: فرض کن تو هستی، همسرت و امام، اینجا کمی تردید و حداقل تأمل می‌کردند که حالا من باید بیشتر فکر کنم یعنی خود امام رضا(ع) و جایگاه معنوی او به حل مشکلات کمک می‌کند.

زیارت حرم مطهر حضرت رضا(ع) چطور می‌تواند سبب رشد شخصیتی و تربیت اخلاقی زائران شود؟

زیارت از جنبه‌های مختلف می‌تواند در رشد و تربیت اخلاقی زائران اثر بگذارد. یک جنبه‌اش این است که وقتی نزد امام رضا(ع) می‌آییم و رابطه معنوی زیارت برقرار می‌شود، خود را موظف می‌دانیم در مقابل اماممان صادق باشیم. یعنی نمی‌توانیم وقتی در مقابل ایشان زیارت‌نامه می‌خوانیم و می‌گوییم: «اشهد انک تشهد مقامی و تسمع کلامی و ترد سلامی»: شهادت می‌دهم که مرا می‌بینی و سخنم را می‌شنوی و به سلامم پاسخ می‌دهی، دروغ بگوییم. یعنی وقتی امام رضا(ع) احوال باطنی ما را می‌بینند حتماً باید صادق باشیم و کدورت‌ها و آلودگی‌هایی را که بر روانمان نشسته، بزداییم. در واقع همان طور که در آداب زیارت آمده که پیش از تشرف به حرم مطهر، جسم خود را تطهیر کنیم و با لباس پاکیزه نزد امام برویم، با توجه به اینکه امام هشتم(ع) از احوالات درونی ما آگاه هستند، مرحله بالاتری هم از ما انتظار می‌رود و آن تطهیر درونی است. به همین دلیل در آداب زیارت آمده: وقتی غسل زیارت می‌کنیم همان‌جا کلمه توبه و استغفار را ذکر کرده و خواستار تطهیر شویم که ما را پاک کند و با پاکی و طهارت درونی و بیرونی نزد امام برویم. این مداومت بر الهام و تلقین، موجب یک نوع تربیت اخلاقی می‌شود. علاوه بر این، وقتی نزد امام رضا(ع) می‌رویم دلیل بر این است که امام را الگوی خودمان قرار داده و به ایشان اقتدا کرده‌ایم بنابراین الگوهای اخلاقی و فضائل امام در ما اثر می‌گذارد. افزون بر این‌ها خود فضای معنوی حرم و واعظانی که در آن مکان ملکوتی، ویژگی‌های امام معصوم(ع) و فضائل اخلاقی ایشان را بیان می‌کنند در تربیت اخلاقی زائران مؤثر است. اصلاً خود زیارت یک نوع تعهد و پایبندی به دین و ایمان است و این خودش موجب تربیت اخلاقی می‌شود.