آن‌طور که در اسناد تاریخی آمده، قدیمی‌ترین سند مربوط به اجرای سنت افطاری حرم مطهر رضوی در ماه مبارک رمضان مربوط به سال ۱۱۱۱ هجری قمری، یعنی ۳۳۲ سال پیش است؛ اگرچه بدون شک خادمان این آستان ملکوتی پیش از آن نیز میزبانی از زائران روزه‌دار را وظیفه خود می‌دانستند اما آنچه در اسناد تاریخی ثبت شده و به‌جا مانده، مربوط به ۳۳۲ سال گذشته است.
به گزارش آستان‌نیوز، اسناد تشکیلات اداری و موقوفات آستان قدس رضوی بیانگر برگزاری مراسم متعدد در حرم مطهر رضوی طی مناسبت‌های مذهبی مختلف از جمله ماه مبارک رمضان در دوره‌های تاریخی صفویه، افشاریه و قاجاریه است. دستورالعمل‌های خاص این ماه پرفضیلت، برنامه‌های ویژه شب‌های قدر، برگزاری مراسم افطاری برای زائران و خادمان و چگونگی برپایی جشن عید فطر در حرم منور رضوی از جمله موضوعاتی است که در لابه‌لای این اسناد به چشم می‌خورد. زهرا فاطمی مقدم، مسئول امور ارزشیابی اسناد آستان قدس رضوی در این باره به ارائه توضیحات می‌پردازد.
آداب سحر در ماه مبارک وی در این خصوص به دستورالعمل‌های متولی آستان قدس رضوی در مورد برنامه‌های اجرایی حرم مطهر امام رضا(ع) اشاره دارد که از دوره قاجار به جا مانده و علاوه بر بیان وظایف کارکنان، از برنامه‌های اجرایی حرم رضوی در این زمان نیز گزارش می‌دهد. مطابق این دستورالعمل‌ها مؤذنان با حضور در گلدسته‌های حرم در پاسی از شب به مناجات‌خوانی می‌پرداختند که با توجه به قرار گرفتن حرم مطهر در مرکز شهر در آن زمان، این نوا در کل شهر قابل شنیدن بوده است. فاطمی مقدم، نقاره‌نوازی نقاره‌چیان به مدت سه ربع ساعت را از دیگر آداب سحری برشمرد که نشانی از اعلان طبخ سحری و تعیین ساعت و وقت سحر بود. مناجات‌خوانی مؤذنان در زمان توزیع سحری میان خدام و سایر کارکنان از سوی کارخانه خادمی – مهمانسرای امروزی- از سر گرفته می‌شد و پس از صرف غذا، مؤذنان دوباره تا وقت اذان صبح به مناجات مشغول می‌شدند. قرائت قرآن توسط حافظان پس از اذان و طلوع فجر از دیگر برنامه‌های اجرایی حرم مطهر رضوی بود که وی بدان اشاره کرد و افزود: این برنامه هر روزه در ماه مبارک رمضان اجرا می‌شد با این تفاوت که در شب‌های قدر نقاره‌نوازی صورت نمی‌گرفت. وی همچنین براساس اسناد به جای مانده، به مراسم تلاوت روزانه یک جزء قرآن با حضور حافظان و قاریان قرآن در سه ساعت به غروب مانده در ایوان طلای صحن قدیم (صحن انقلاب اسلامی امروزی) اشاره دارد. فاطمی مقدم مقابله قرآن‌ها به منظور تصحیح احتمالی اشتباهات قرآن‌های موجود را از دیگر برنامه‌های این مراسم نورانی عنوان کرد و آن را دلیلی برای حضور مصحح کتابخانه در این مراسم دانست.
بر سر سفره افطار مهمانسرای حضرت تاریخچه‌ای طولانی دارد و در ادوار مختلف نام‌های متفاوتی داشته است. در دوره قاجار از آنجایی که مهمانسرای خادمان و زائران از هم جدا بوده، مهمانسرای زائران با عنوان «کارخانه مبارکه زواری» و مهمانسرای خادمان با عنوان «کارخانه مبارکه خادمی» مشهور بوده است که در ایام ماه مبارک رمضان به طبخ و توزیع افطاری بین زائران و خادمان و کارکنان حرم مطهر اقدام می‌کردند. آنچه از اسناد برمی‌آید این مهمانسرا در ایام پرفضیلت ماه مبارک رمضان، هر شب در محل کارخانه زواری میزبان زائران حرم مطهر بوده و با تهیه افطاری از اقشار مختلف مردم پذیرایی کرده است. هر شب تمامی کارکنان کشیک حرم، افطاری را در محل کارخانه خادمی صرف می‌کردند و علاوه بر این، به برخی کارکنان حرم که با توجه به ضرورت‌های شغلی در این ایام موظف بودند در حرم مطهر حضور داشته باشند، سحری هم تعلق می‌گرفت که مطابق دستورالعمل ذکر شده در ساعتی خاص در کارخانه خادمی صرف می‌شد. زهرا فاطمی مقدم به تنوع غذاهای این ایام به‌خصوص در وعده افطار اشاره دارد که بر حسب فصول سال انتخاب و تمام هزینه‌های تهیه این موادغذایی از سوی آستان قدس تأمین می‌شده است. غذاهایی چون قورمه، بورانی بادمجان، آش، کوکو، پلو، آبگوشت و سایر غذاهای گوشتی در کنار انواع پنیر، ماست، دوغ و انواع میوه مانند خربزه، انگور، سیب، نوشیدنی‌ها و شیرینی‌ها نظیر شربت‌های مختلف، سکنجبین، حلوا، پشمک و... در سندها بسیار به چشم می‌خورد و وی بدان اشاره دارد.فاطمی‌مقدم قدیمی‌ترین سند این مجموعه که در آن به مراسم افطاری حرم مطهر رضوی اشاره شده را متعلق به سال ۱۱۱۱ هجری قمری عنوان کرد که دوره تاریخی صفویه را دربردارد. وی برپایی جشن میلاد امام حسن مجتبی(ع) در نیمه ماه رمضان در ایوان طلای صحن قدیم -صحن انقلاب- پس از اذان مغرب را از دیگر آداب حرم در ایام ماه مبارک رمضان عنوان کرد که با پذیرایی از میهمانان و چراغانی صحن‌های حرم در شب میلاد همراه بوده است. نخل‌بندی در شب‌های قدر فاطمی‌مقدم مراسم احیای شب‌های قدر از دوره صفویه را نیز یک سنت هر ساله عنوان کرد که با تعطیلی مستغلات و دکان‌های مربوط به حرم مطهر رضوی، روشن ماندن تمامی صحن‌ها و رواق‌ها در این ایام و نواخته نشدن نقاره‌خانه همراه بوده است. وی همچنین به سنت دیرینه روضه‌خوانی در بیست‌و یکم ماه رمضان به مناسبت شهادت حضرت علی(ع) اشاره و قدیمی‌ترین سند در این خصوص را متعلق به سال ۱۱۱۲ در دوره صفویه عنوان کرد. فاطمی‌مقدم افزود: مراسم «نخل‌بندی» از دیگر رسوم اجرایی در حرم مطهر رضوی طی شب‌های قدر بود که در دوره صفویه و افشاریه اجرا شده و در آن سازه‌ای چوبی به نام «نخل» با وسایل و اشیای مختلف تزئین و بر دوش مردم حمل می‌شده است. این کارشناس همچنین به برگزاری عید سعید فطر با آداب ویژه در حرم مطهر اشاره داشت که در دوره‌های گوناگون شکل‌های مختلفی به خود گرفته است. فاطمی‌مقدم پذیرایی از میهمانان مراسم عید فطر حرم مطهر با غذا، شربت و شیرینی و تعطیلی برخی مستغلات مانند مکتبخانه درون صحن و خلعت دادن به برخی کارکنان همچون خطیب حرم را از جمله این برنامه‌ها عنوان کرد. گفتنی است مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی با دارا بودن بیش از ۱۳میلیون برگ سند متعلق به دوره‌های تاریخی مختلف ایران، یکی از غنی‌ترین مراکز اسنادی در منطقه و جهان اسلام به شمار می‌رود و روزانه پذیرای پژوهشگران و محققان از مراکز مختلف علمی، آموزشی و فرهنگی کشور است.
نظر شما