دوران صدارت میرزاتقی‌خان امیرکبیر، از 28 مهرماه سال 1227 سال آغاز شد و در 22 آبان سال 1230 به پایان رسید؛ با در نظر گرفتن این مدت، او کمی بیشتر از سه سال و یک ماه، اداره امور کشور را در اختیار داشته‌است. شروع صدارت او، با شورش سالار در خراسان همزمان بود؛ شورشی که مردم مشهد، تاوان سنگینی بابت آن پرداخت کردند؛ حسن‌خان سالار، پسر آصف‌الدوله، در این شورش مورد حمایت انگلیسی‌ها قرار داشت و حتی از هتک حرمت اماکن متبرکه حرم رضوی و غارت نذورات آن، خودداری نکرد. این شورش که با هدف تجزیه ایران و در اواخر دوران سلطنت محمدشاه قاجار شروع شده بود، با آغاز دوره ناصرالدین‌شاه شدت گرفت و ناامنی هولناک حاصل از آن، جان رعایای خراسانی دولت ایران را به لب رساند. امیر به عنوان اداره‌کننده امور کشور و صدراعظم ایران، نمی‌توانست نسبت به این وضعیت بی‌تفاوت باشد. نیروهای نظامی با فرمان او، خود را به مشهد رساندند و با وجود حمایت قاطع انگلیس و حتی روسیه تزاری از سالار، مشهد را از چنگ او و اعوانش نجات دادند. انگلیسی‌ها در آن زمان کوشیدند تا با ارسال نامه برای امیر و طرح ادعای میانجیگری، مانع از سقوط سالار شوند؛ اما امیرکبیر، شورش را موضوعی داخلی ‌دانست که ارتباطی به بیگانگان ندارد. او در پاسخ به نامه کلنل شیل، سفیر انگلیس که مدعی بود سرکوب شورش سالار باعث از بین رفتن و کشتار بیهوده سربازان ایرانی می‌شود، نوشت: «برقرار نمودن آرامش حتی به قیمت جان همه، مرجّح است به تن دادن به دخالت اروپاییان».

دیر، اما مؤثر

با تلاش امیرکبیر و مجاهدت سربازان ایران، سرانجام شورش سالار در سال 1228ش سرکوب شد و شهر مشهد روی آرامش را دید. به نظر می‌رسید که عوارض ناشی از این شورش، برقراری نظم میرزاتقی‌خانی را در مشهد به تعویق بیندازد و اهالی شهر امام رضا(ع) دیرتر از مواهب انتظام امور و برقراری ثباتی که امیرکبیر در دیگر نواحی کشور برقرار کرده‌بود، برخوردار شوند؛ اما نگاهی به اسناد تاریخی نشان می‌دهد که میرزاتقی‌خان نه تنها در مدتی کوتاه، نظم مدنظر خود را در مشهد اجرا و امور جاری شهر را منظم و مرتب کرد، بلکه حتی برای تقویت ساختارهای مالی و اقتصادی شهر نیز، دست به اجرای برنامه‌های منظم و فشرده زد و در عرصه فعالیت‌های عمرانی هم، اقداماتی مؤثر انجام داد. در این زمینه، سندی تاریخی و بسیار جالب وجود دارد؛ «سفرنامه مشهد» عنوان یکی از سه سفرنامه‌ مربوط به دوره قاجار است که به همت قدرت‌ا... روشنی زعفرانلو، در سال 1356 تصحیح و به زیور طبع آراسته شد. هرچند که نویسنده گزارش مربوط به بخش مشهد در این سفرنامه، گمنام است و مصحح هرچه کوشش کرده، به نام وی دست نیافته است، اما اطلاعاتی که او از مشهد دوره امیرکبیر ارائه می‌کند، فوق‌العاده جذاب و قابل تأمل است.

نظم و امنیت بی‌سابقه

طبق گزارش «سفرنامه مشهد»، نویسنده در دیدارهای مکرر خود با بزرگان مشهدالرضا(ع) به موضوع برقراری امنیت و رضایت خاطر مشهدی‌ها از این مسئله پی برده‌است؛ او به نقل از بزرگان شهر، روایت می‌کند که آن‌ها امنیت عهد میرزاتقی‌خان را، تا آن زمان، «حتی در خواب هم» ندیده‌اند. وی به ماجرایی اشاره می‌کند که روز بعد از ورودش به مشهد رخ داده‌است: «پینه‌دوزی برای یک پول سیاه چنان تپانچه(سیلی) به صورت سربازی زد که حیرت کردیم و آن سرباز جرئت آن‌که تلافی کند نداشت.» در حالی که در زمان فتنه سالار، «[یک دسته سرباز] شب‌ها با شمع و چراغ به خانه‌ها می‌رفتند و دزدی می‌کردند و کسی را یارای حرف زدن نبود و حالا بیست هزار قشون از همه بابت در این‌جا می‌باشد و قدرت آن‌که به یک نفر بی‌حسابی نمایند، ندارند.» افزون بر این‌ها برای برقراری بیشتر نظم و امنیت در شهر، به حکم امیرکبیر، دست به احداث چند قراولخانه زده‌بودند و نویسنده سفرنامه مشهد، هنگام بازدید از شهر، برخی از آن‌ها را ساخته‌شده و بعضی دیگر را درحال ساخت مشاهده کرده‌است؛ گزارش مربوط به ساخت این قراولخانه‌ها در شماره نخست روزنامه وقایع اتفاقیه درج شده است.

آرامش زائران امام رضا(ع) و ثبات اقتصادی

برقراری امنیت، سبب‌ساز رونق اقتصادی در مشهد شد؛ به گزارش نویسنده «سفرنامه مشهد»، قیمت ارزاق در شهر کاملاً تحت کنترل محتسب و نیروهای انتظامی بود و هر تخلفی را با شدیدترین شکل ممکن پاسخ می‌دادند. قیمت کالاهای اساسی در اطراف مشهد و مناطق روستایی دوردست، مانند «جاغرق» تفاوتی با مرکز ایالت نداشت؛ یک مَنْ نان در مشهد و جاغرق، به مبلغ 300 دینار معامله می‌شد(هر۱۰ قران معادل یک تومان، هر قران معادل ۲۰ شاهی و هر شاهی معادل ۵۰ دینار بود). از سوی دیگر، برقراری امنیت در مسیرهای تجاری، راه ورود اقلام و اجناس ایرانی را به مشهد بازکرد و بازار کالای وطنی در شهر امام رضا(ع) رونق گرفت. بنیه اقتصادی شهر چنان قوی شد که طبق گزارش کتاب «تاریخ منتظم ناصری» (نوشته محمدحسن خان اعتمادالسلطنه)، وقتی در سال 1267ق / 1230ش، زلزله‌ای مهیب، مشهد، قوچان و تربت را لرزاند، قدرت اقتصادی به‌وجودآمده در این مناطق، توانست بخش مهمی از آسیب‌های ناشی از این بلای طبیعی را جبران کند. علاوه بر این، حضور قدرتمندانه نیروهای نظامی ایران در مشهد، طبق برنامه‌ای که امیرکبیر برای آن‌ها طراحی کرده‌بود، باعث کاهش چشمگیر هجوم اقوام بیابانگرد آن سوی رود اترک شد و این مسئله، امنیت و آسایش زائرانی را تأمین می‌کرد که از راه‌های دور و نزدیک، از شرق و غرب، رو به سوی مشهد می‌آوردند تا به زیارت حرم امام رضا(ع) مشرف شوند. در همین زمان بود که برای تأمین امنیت بیشتر، رضاقلی‌خان هدایت به سفارت خوارزم فرستاده و مأمور شد که اطلاعات دقیقی از وضعیت قبایل صحرانشین فعال در شمال اترک تهیه کند تا امیرکبیر بتواند با استناد به آن‌ها، نقشه‌ای بلندمدت برای دفع حملات غارتگران طراحی کند. در دوران صدارت امیر، نبرد میان نیروهای ارتش ایران و مهاجمان شمال اترک، از اطراف مشهدالرضا(ع) به صدها کیلومتر آن‌طرف‌تر منتقل شد و همین مسئله، امنیت راه‌های تجاری و مسیر عبور زائران حرم مطهر رضوی را به خوبی تقویت کرد.

منبع:خراسان