درباره تاریخچه بازارها و سراهای تجاری اطراف حرم مطهر، یک بار به تفصیل صحبت کردیم و تقریباً از تمام آن‌ها نام بردیم و حتی در برخی موارد، دلیل نام‌گذاری این مکان‌ها را هم توضیح دادیم؛ اما فرصت پیش نیامد که درباره بازار «زنجیر»، بازاری که قدیمی‌های مشهد و زائران کهنسال حرم مطهر امام رضا(ع) آن را خوب می‌شناختند و می‌شناسند، اما جوان‌ترها شاید فقط نامی از آن شنیده باشند، بیشتر صحبت کنیم و برخی ناگفتنی‌ها را درباره‌اش بگوییم. شاید خیلی‌ها ندانند که بازار زنجیر، روزی روزگاری بهترین بازار شهر مشهد بود و زائران حرم رضوی برای خرید سوغاتی و احتیاجات روزمره، بیش از هر بازار دیگری در مشهد، سراغ آن را می‌گرفتند. بازار زنجیر در اعیاد و عزاداری‌ها، به شکلی بسیار زیبا و منظم آذین‌بندی می‌شد و کسبه آن بیش از مغازه‌داران دیگر بازارها، به برگزاری چنین مراسم‌هایی اهتمام داشتند.

«هشتی» تاریخ‌ساز بازار مشهد
تا پیش از ساخته شدن خیابانِ مشهد (متشکل از بالاخیابان و پایین‌خیابان) در دوره شاه‌عباس یکم صفوی، بازار بزرگ شهر که از کوچه سرشور امروزی آغاز می‌شد و تا ابتدای خیابان طبرسی کنونی امتداد داشت، مهم‌ترین معبر شهر مشهد بود. برخی ساخت این بازار را مربوط به دوره تیموری می‌دانند؛ زمانی که گوهرشاد خاتون سنگ بنای مسجد شهر را گذاشت و گذرگاهی در کنار مسجد و در امتداد بازار کهنسالی که به سمت جنوب امتداد داشت، شکل گرفت.

این بازار، چنان که رسم و الگوی بازارهای ایرانی بود، در برخی بخش‌های مسیر خود، فضایی مدوّر و شبیه یک میدانچه داشت که به «هشتی» معروف بود. هشتی‌ها معمولاً برای بازارهای مسقف آن دوره، نورگیر اصلی محسوب می‌شدند و علاوه بر این، محل تقاطع گذرهای مختلف بازار هم بودند. نزدیک‌ترین هشتی به حرم مطهر، جایی مقابل «سرای شالفروشان» بود. در این هشتی، زنجیری را از بالای نورگیر تا وسط میدانچه آویزان کرده‌ بودند؛ زنجیری که از میانه به دو قسمت تقسیم و هر بخش آن به یکی از دیوارهای طرفین بازار متصل می‌شد. به همین دلیل، به این بخش از بازار که نزدیک‌ترین مکان به حرم رضوی بود، «بازار زنجیر» می‌گفتند. برخی دلیل دیگری را هم برای این نام‌گذاری در نظر می‌گیرند؛ آن‌ها می‌گویند علت نام‌گذاری بازار زنجیر، زنجیرهای متعددی بود که با فاصله‌های منظم از سقف بازار آویزان کرده‌ بودند و بازاریان در ایام جشن و عزاداری، چنان که اشاره کردیم، برای آذین‌بندی یا آویختن پرچم عزا از این زنجیرها استفاده می‌کردند. به نظر می‌رسد بتوان هر دو دلیل را برای نام‌گذاری بازار زنجیر، موجه دانست؛ اما با توجه به روایتی که درباره زنجیر آویخته میدانچه وجود دارد، تمایل محقق و پژوهشگر بیشتر به سمت این دلیل است.

حقیقت زنجیر آویخته
زنجیر آویخته از سقف بازار «زنجیر»، ارتباط مستقیمی با مفهوم بست‌نشینی داشت؛ این زنجیر، محدوده حرم مطهر را تعیین می‌کرد؛ جایی که واردشدگان به آن، از حمایت و امنیت برخوردار و از تعقیب و آزار مصون بودند. این مسئله در طول زمان موجب سوءاستفاده برخی شد و گاه افراد بزهکار هم با عبور از بست، خود را در برابر تعقیب مأموران ایمن می‌کردند. همین سوءاستفاده سبب شد برخی مورخان، آگاهانه یا ناآگاهانه، زنجیرِ بازار مشهد را نماد یک دیدگاه خرافی بدانند و با تکیه بر اقدام‌های تعدادی فرصت‌طلب، آن را از اساس فاقد وجاهت فرض کنند، در حالی که چنین نیست. هر چند وجود زنجیر در بازار «زنجیر»، حریم حرم رضوی را معلوم می‌کرد، اما همه مردم می‌دانستند که این حرمت، اولاً از آن زائران و ویژه تکریم آن‌هاست و ثانیاً هشداری است برای آن‌ها که ورودشان به حریم حرم، نوعی توهین و بی‌اعتنایی به جایگاه والای حضرت ثامن‌الحجج(ع) است؛ چه کسانی؟ مثلاً افرادی که عذر شرعی داشتند یا کسانی که مسلمان نبودند.

شاید بگویید که از منظر شرعی، عبور از بازاری که در محدوده حرم قرار دارد، ظاهراً برای این افراد بی‌اشکال است؛ حق با شماست، اما آنچه در بازار زنجیر وجود داشت و رعایت می‌شد، نگاهی عرفی به مقوله حرمت حرم رضوی بود؛ رسمی که به ادب مجاوران حریم حرم بازمی‌گشت؛ هم آن‌ها را به رعایت حرمت صاحب این بارگاه مطهر وامی‌داشت و هم به زائران و افراد غریبه‌ای که وارد مشهد می‌شدند، یادآوری می‌کرد که به چه مکان مقدسی پا گذاشته‌اند و باید حرمت صاحب این حرم را نگه دارند و از رفتارهای دون شأن چنین مکان‌هایی برحذر باشند، چه رسد به معاصی و گناه‌هایی که شرع انور از آن‌ها نهی کرده‌ است. در واقع باید زنجیر آویخته در «بازار زنجیر» را نماد نوعی امر به معروف و نهی از منکر بدانیم؛ رویکردی که شاید در برخی برهه‌های تاریخی فراموش شد و زمینه سودجویی و سوءاستفاده بعضی‌ها را فراهم آورد.
خبرنگار: محمد حسین نیکبخت