در دوره‌های بعد به خصوص در دوران خلافت امیرمؤمنان(ع) در کوفه، بر جمع شاگردان و دوستداران ایرانی اهل‌بیت(ع) افزوده شد و نام آن‌ها نیز به کتاب‌های حدیث و تاریخ راه یافت؛ نمونه معروف آن‌ها میثم تمّار است که برخی مورخان، تبار وی را ایرانی دانسته‌اند. به تدریج و با گسترش اسلام در سرزمین ما، جمع بیشتری از افراد دانشمند و اهل علم فرصت نشستن در محضر درس امامان(ع) را یافتند؛ در میان شاگردان برجسته امام صادق(ع)، چهره‌های درخشانی از خطه ایران حضور داشتند که جابر بن حیّان طوسی یکی از آن‌هاست.
بر همین اساس، می‌توان در میان شاگردان و علاقه‌مندان به امام رضا(ع) نیز جمعی از دانشمندان ایرانی‌تبار یا ساکن ایران را مشاهده کرد که برخی از آن‌ها مانند اباصلت هروی – که یک بار در صفحه نخست رواق، مفصلاً درباره‌اش سخن گفتیم – از اصحاب صاحب سرّ ثامن‌الحجج(ع) محسوب می‌شوند و اخبار محرمانه مربوط به واقعه شهادت امام(ع)، از طریق آن‌ها به دست ما رسیده است. در رواق امروز و به مناسبت قرار گرفتن در ایام مبارک «دهه کرامت» با چند تن از اصحاب ایرانی حضرت امام رضا(ع) آشنا می‌شویم؛ بزرگانی که شما خوانندگان ارجمند، احتمالاً کمتر نام آن‌ها را شنیده‌اید.
ابراهیم بن ابی‌محمود خراسانی
ابن ابی‌محمود از یاران خراسانی امام رضا(ع) بود؛ با این حال، از تاریخ و محل ولادت و درگذشت وی اطلاعی نداریم. نام وی در کتاب‌های رجالی مشهور شیعه مانند کتاب «رجال» نجاشی، به عنوان فردی امین و راستگو در روایت حدیث ثبت شده است. ابراهیم از امام رضا(ع) حدیث نقل کرده. میرداماد، فیلسوف و دانشمند بزرگ عهد صفوی در حاشیه خود بر کتاب «رجال» نجاشی، از نابینا بودن ابراهیم بن ابی‌محمود خبر داده است که با توجه به نقل این موضوع از نصر بن صباح، فردی که برخی علمای رجال وی را اهل غلو می‌دانند، چندان محل اعتنا نیست. (معجم رجال الحدیث؛ آیت‌الله خوئی؛ ج ۲۰؛ ص ۱۵۰) با این حال، میرداماد روایتی را هم از دیدار ابراهیم با امام جواد(ع) نقل می‌کند که نشان‌دهنده جایگاه والای این یار ایرانی ثامن‌الحجج(ع) در تبلیغ مذهب حقه شیعه و آموزه‌های اهل بیت(ع) است. وی طبق این حدیث که از «حسن بن موسی الخشاب» روایت شده، حامل نامه‌ای از امام رضا(ع) برای فرزند بزرگوارش، جوادالائمه(ع) بوده است.
ابراهیم بن محمد هَمِدانی
ابراهیم از اهالی شهر هَمِدان بود؛ برخی به اشتباه او را از قبیله «هَمْدان» می‌دانند که به تشیع شهرت دارند. کَشّی در کتاب «رجال» خود، او را وکیل امام(ع) معرفی می‌کند و از ۴۰بار سفر حج وی گزارش می‌دهد. ابراهیم بن محمد از اصحاب امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) بود. به نوشته نجاشی، افزون بر ابراهیم، اولاد او نیز همگی وکلای امامان معصوم(ع) و مورد اعتماد آن بزرگواران بودند. ابراهیم از معصومین(ع) احادیث فراوانی روایت کرده و امام جواد(ع) ضمن توقیعی، او را تأیید فرموده است. وی را فقیه و محدثی توانمند توصیف کرده‌اند که با ائمه(ع) دائم در مکاتبه بود. ابراهیم در اواخر عمر با بزرگان اصحاب ائمه(ع) مانند علی بن مهزیار اهوازی ارتباط و رفاقتی عمیق داشت. شیخ طوسی در کتاب «الغیبه»، ابراهیم را با جملاتی بسیار بلیغ و زیبا مورد تکریم قرار داده و او را مورد اعتماد دانسته است. زمان درگذشت ابراهیم همدانی دقیقاً معلوم نیست، ولی برخی معتقدند وی اوایل عصر غیبت در حدود سال ۲۶۰ق درگذشته
است.
ابراهیم بن محمد قمی
ابراهیم بن محمد اشعری قمی منسوب به خاندان مشهور و شیعی مذهب اشعری در قم است که اصل آن‌ها به کوفه می‌رسد. این خاندان در تاریخ تشیع اولاً به دلیل حضور سائب بن مالک، یکی از اجداد آن‌ها در قیام مختار ثقفی و ثانیاً به دلیل دعوت و میزبانی از حضرت معصومه(س) در قم شهرت فراوانی دارند. «نجاشی» در کتاب «رجال» خود درباره ابراهیم بن محمد قمی می‌نویسد: «ابراهیم فردی راستگو و مورد اطمینان است، وی از امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) روایت نقل و همراه با برادرش، فضل کتابی تألیف کرده است». این کتاب روایت‌های معصومین(ع) را در بر می‌گرفت. به نظر می‌رسد وی در زمان ورود حضرت معصومه(س) به قم در این شهر حضور داشته است؛ هر چند برخی از گزارش‌ها نشان می‌دهد او در آن زمان، نسبتاً مُسِن بوده، چون مشهور است که ابراهیم بن محمد قمی محضر درس امام صادق(ع) را در ایام جوانی درک کرده است و به همین دلیل برخی از علمای علم رجال، نام ابراهیم را در زمره اصحاب امام صادق(ع) هم آورده‌اند.
اسحاق بن آدم قمی
اسحاق بن آدم بن عبدالله اشعری نیز از بزرگان خاندان اشعری ساکن قم بود. وی را از نویسندگان و روایت‌کنندگان احادیث امام رضا(ع) دانسته‌اند. ابوالعباس نجاشی در کتاب «رجال» خود، اسحاق را صاحب کتابی می‌داند که برخی از علمای حدیث، از آن روایاتی نقل کرده‌اند. این کتاب امروزه در دسترس نیست.
خبرنگار: محمدحسین نیکبخت
نظر شما