این رویکرد به دلیل سخت‌گیری‌های امیرکبیر، چنان در بدنه مدیریتی کشور نهادینه شد که تا چند سال پس از برکناری و کشته شدن وی نیز دوام آورد. یکی از کارگزارانی که در چنین فضایی منشأ خدمات بسیار شد، میرزا فضل‌الله وزیرنظام بود. وی در دوران امیرکبیر، سمت‌های گوناگون دولتی را تجربه کرد و حدود دو سال پس از کشته شدن وی، در رمضان سال ۱۲۷۰ / خرداد سال ۱۲۳۳ با سمت تولیت آستان قدس رضوی وارد مشهد شد.
به دلیل وابستگی وزیرنظام به دودمان میرزا آقاخان نوری، صدراعظم ناصرالدین‌شاه و طراح اصلی پروژه برکناری و قتل امیرکبیر، نگاه مورخان به میرزافضل‌الله با وجود همه خدماتش، چندان مثبت نیست. در حالی که متهم کردن وی به دلیل انتساب به میرزا آقاخان، کاری پسندیده و منصفانه به نظر نمی‌رسد و ملاک سنجش شخصیت و خدمات یک فرد را باید کارنامه او قرار دهیم.
گام نخست؛ ترمیم و تقویت اماکن متبرکه
میرزا فضل‌الله وزیرنظام حدود دو سال تولیت آستان قدس رضوی بود. زمانی که او برای انجام مأموریتش به مشهد رسید، این شهر به دلیل حاشیه‌ها و اتفاق‌های ناشی از برکناری و قتل امیرکبیر و به هم ریختگی اوضاع اداری، وضع چندان مطلوبی نداشت. بسیاری از ساختمان‌های اماکن متبرکه دچار آسیب‌دیدگی و نیازمند مرمت و بازسازی بود. وزیرنظام بلافاصله پس از ورود به مشهد، دست به فعالیت‌های گسترده عمرانی زد.
بر اساس گزارش فاضل بسطامی در «فردوس التواریخ»، وزیرنظام پس از یک بازدید چندروزه از اماکن متبرکه و همین طور تأسیسات شهری مجاور آن، سیاهه‌ای از نیازهای عمرانی فوری تهیه کرد و با دستور وی، بلافاصله کار بازسازی آغاز شد. با مدیریت وزیرنظام، ابتدا سنگفرش کف صحن عتیق و نو به صورت کلی تعویض شد. سنگ‌های قدیمی مسطح نبودند و زائران به ویژه کسانی که سن بالایی داشتند، برای راه رفتن روی آن با مشکل روبه‌رو می‌شدند. همزمان برخی خرابی‌ها که از زمان شورش سالار همچنان باقی مانده بود، تعمیر و مرمت شد.
سقاخانه صحن عتیق را که در وضع بدی قرار داشت، دوباره احیا کردند و برای تأمین آب مورد نیاز مهمانسرای حضرتی، شعبه‌ای از قنات سناباد را به سمت آن بردند. صحن نو که در حال طی کردن مراحل پایانی تزئینات خود بود، با پیشنهاد وزیرنظام، صاحب حوض بزرگی شد. گلدسته‌های مسجد گوهرشاد را که به دنبال برخی حوادث طبیعی و نیز درگیری‌های نظامی دچار خرابی شده بود، دوباره بازسازی و مرمت کردند. وزیرنظام که خود اهل مطالعه و تحقیق بود، در پی بازدید از کتابخانه، دستور سازماندهی مجدد و تعمیر محل آن را صادر کرد و این کار در مدت کوتاهی به انجام رسید.
گام دوم؛ ترمیم و توسعه بافت اطراف حرم مطهر
با این حال فعالیت‌های عمرانی وزیرنظام به تعمیر اماکن متبرکه محدود نشد؛ او به زیباسازی فضای اطراف حرم مطهر و رونق فعالیت‌های اقتصادی در آن نیز علاقه‌مند بود. با تدبیر او، کاروانسرایی متروک واقع در ضلع شمالی بالاخیابان را خراب کردند و به جای آن مغازه ساختند و اجاره دادند؛ درآمد حاصل از این اقدام صرف تأمین روشنایی بیشتر برای حرم رضوی شد که به عقیده وزیرنظام، کمبود و کسری فراوانی داشت.
وی پس از بازدید از مسجد محرابخان، دستور بازسازی و ترمیم این مسجد قدیمی را صادر کرد؛ اقدامی که می‌توانست نقش مهمی در چشم‌نوازی معماری و شهرسازی اطراف حرم مطهر در ضلع شمال و شمال‌غربی آن داشته باشد. وزیرنظام که ایجاد بازار را در رونق فعالیت‌های شهر و بهبود فضای کسب و کار بسیار مؤثر می‌دانست؛ زمینی در حاشیه شمالی صحن عتیق را به بازار فیروزه‌تراشان اختصاص داد و در ضلع جنوبی بالاخیابان در مکان فعلی صحن جمهوری اسلامی، دست به ایجاد بازار بزرگی زد که بعدها به «سرای وزیرنظام» مشهور شد و تا اواسط دهه ۱۳۵۰ خورشیدی نیز پابرجا بود.
افزون بر این‌ها او دستور داد وضعیت ظاهری بالاخیابان و پایین‌خیابان که به دلیل تصرفات غیرمجاز برخی کسبه و بی‌توجهی به وضعیت نهر و درختان اطراف آن، اصلاً شرایط خوبی نداشت، تصحیح شود. به دنبال دستور وزیرنظام، از فضاهای اشغال شده اطراف نهر خیابان، رفع تصرف شد و کناره‌های دو طرف خیابان را با استفاده از سنگ و ساروج به شکل آبرومندی تزئین کردند. نکته جالب توجه در اقدام‌های وزیرنظام را باید توجه و تمرکز وی به هماهنگی میان بافت اطراف حرم رضوی با معماری و جایگاه حرم مطهر در شهر مشهد دانست؛ تغییرات، مرمت‌ها و توسعه‌های انجام گرفته تماماً در راستای تقویت ساختار سنتی و مبتنی بر فرهنگ و اقتصاد زیارت در بافت اطراف حرم مطهر رضوی بود. وزیرنظام پیش از آنکه نتیجه فعالیت‌های خود را ببیند، در ذی‌القعده سال ۱۲۷۲ / تیر سال ۱۲۳۵ به پایتخت فراخوانده شد. او ۱۶ سال بعد در ۱۲۵۱ خورشیدی، در تهران درگذشت.
خبرنگار: محمدحسین نیکبخت
نظر شما